چکیده:
در دورهی جدید این خواست بیش از پیش طرفدار پیدا کرده و کسانی به فکر نظامسازی اخلاقی افتادهاند.البته انگیزهی اینان متعدد بود.در بین آنها سلفیون تا پاک دینان که خواهان احیای اسلام،بالاخص نظام اخلاقی اسلام،و تهذیب این نظام از شوائب و کدورتها بودند همگی حضور دارند. تاکنون در فرهنگ شیعه،اقدامی جدی برای نظام اخلاقی بر پایهی احادیث برداشته نشده است؛نظامی که پاسخگوی پرسشهای این عصر و جامع و همراه با تحلیلهای تطبیقی باشد. این مقاله در صدد زمینهسازی برای نظام اخلاقی است که در سنت و فرهنگ شیعه تأسیس شود و ویژگیهای فوق را دارا باشد.از این رو، نویسنده با مراجعه به یکی از معتبرترین منابع اخلاقی شیعه در صدد چنین اقدامی است. مقاله در پنج فصل زیر،تحلیلهای مرحوم نراقی و احادیث نبوی را سازماندهی مجدد و بازسازی کرده است تا بلکه نظام اخلاقی شیعه مطرح شود. البته مدعی نهایت کار و رسیدن به نقطهی مطلوب و نهایی نیست،بلکه آغازی برای این راه طولانی است: -ضرورت نظامسازی بر اساس اخلاق نبوی؛ -تبویب و نظام موضوعی؛ -فضایل و رذایل عاقله؛ -فضایل و رذایل قوهی غضب؛ -فضایل و رذایل قوهی شهوت. ذیل هر فصل،چند عنوان و ذیل هر عنوان یک یا چند حدیث همراه با توضیح مختصر آمده است.اخلاق از ضرورتهای هر جامعه به ویژه در دورهی جدید است.اما دانشمندان در فرهنگهای مختلف تلاش کردهاند بر اساس مبانی خاص خود،نظام اخلاقی متناسب با فرهنگ و مقتضیات اجتماعی پیریزی کنند.دستهای از متفکران مسلمان بر اساس فرهنگ وادراتی غرب در قرون اولیهی اسلامی،نظام اخلاقیای بنا کردند که به نام اخلاق فلسفی یا اخلاق یونانی یا اخلاق ارسطویی مشهور شد. نیز گروه دیگر در چارچوب دانستههای متصوفه و عرفا نظام اخلاقی صوفیانه یا عرفانی را تأسیس کردند. از همان زمانهای دور،عدهای در مقابل نظامهای غیر قرآنی و روایی سر تسلیم فرود نیاوردند و در صدد نظامسازی اخلاقی بر اساس قرآن یا احادیث یا هر دو بودند؛درست همان کاری که فقها در فقه انجام داده و نظام فقهی را پایهریزی کردند.به هر حال،کتابهایی مثل اخلاق محتشمی و اخلاق بشر پاسخ به این نیاز بود.
خلاصه ماشینی:
بر این اساس،این مقاله میخواهد با اتکا به روایات خود رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و نیز با تکیه بر تحلیلها و تقریرهای مولی محمد مهدی نراقی اخلاق نبوی را در قالب یک نظام مطرح کند.
انسان قبل از هر چیز لازم است صفاتی را که باید به آنها متصف شود بشناسد،امّا پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله فرموده نفس متصف به اخلاق نکوهیده و اخلاق مذموم از شناسایی حقایق ناتوان است، زیرا رذایل اخلاقی چون پردهای روی نفس افتاده و مانع از شناخت میگردد.
نراقی احادیث زیادی از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و دیگر معصومین دربارهی خوبی و سودمندی علم و حکمت و بدی و ضرر جهل نقل کرده است.
فضایل و رذایل قوهی غضب مرحوم نراقی پس از این که قوهی عاقله را تجزیه و تحلیل کرده و فضایل و رذایل متعلق به این قوه را بر شمرده و دیدگاههای رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله را ضمن بیان احادیث نبوی متذکر شده،به سراغ قوهی غضب رفته و در یک بخش مفصل به ابعاد و جوانب این قوه پرداخته است.
نراقی از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله روایات متعددی نقل کرده و به توضیح ابعاد این پدیدهی روانی پرداخته است.
مرحوم نراقی فصل مستقلی برای معالجهی غضب نوشته و چندین روایت از پیامبر اکرم صلّی اللّه علیه و اله و دیگر معصومین علیهم السّلام دربارهی روشهای درمان خشم آورده و به بررسی آنها پرداخته است.
نراقی در این فصل،دهها حدیث دیگر نیز از رسول اکرم صلّی اللّه علیه و اله و دیگر معصومین علیهم السّلام نقل کرده است.