چکیده:
یکی از روشهای بسیار سودمند در تعیین سیر تطور و میزان تغییراتی که در فرم عمومی شهرهای کهن رخ دادهاند،بررسی کتب و منابعی است که در قرون متمادی به وسیله جغرافیدانان اسلامی و یا سیاحان و مأموران رسمی به رشته تحریر درآمدهاند. اهمیت ویژه اطلاعات استخراج شده از منابع مذکور در آن است که،نویسندگان آنها علاوه بر تشریح وضعیت عمومی شهرها و محدوده تقریبی گسترش آنها،نام محلهها،دروازهها،خیابانها،بازارها،مساجد،حمامها،آسیابها و سایر تأسیسات شهری را مشخص نموده و سیستمهای آبرسانی و راههای ارتباطی شهرها را نیز مد نظر قرار دادهاند. در این مقاله تلاش گردیده تا با جمعآوری اطلاعات منابع جغرافیایی از قرون اولیه اسلامی تا دوران معاصر و تعدادی گزارش از سیاحان و مأموران رسمی-که به تشریح جغرافیای طبیعی و انسانی شهر بم پرداخته و فعالیتهای اجتماعی سکنه این شهر را مورد بررسی قرار دادهاند-زمینهای مناسب در جهت درک درست روند تکامل این شهر و انجام مطالعات میدانی باستانشناسانه فراهم آید.
خلاصه ماشینی:
مطالبی که در این مبحث از نظر میگذرد،قسمتهایی از بیست و پنج کتاب جغرافیای از قرون اولیه اسلامی تا عصر حاضر و تعدادی گزارش از سیاحان و ماموران رسمی است که در آنها به تشریح وضعیت جغرافیای طبیعی و انسانی شهر بم پرداخته شده است.
او که ایرانی(همدانی)است با آگاهی کاملتری جغرافیای این کشور را تشریح نموده و در توصیف وضعیت جغرافیایی ولایت کرمان از شهر بم به عنوان یکی از مراکز مهم تجاریات در مسیر ایران به جلگه سند نام میبرد.
در 563 هجری یکی از اعضای دانشمند خاندان جیهانی-که در شمال شرق ایران به وزارت فرمانروایان سامانی اشتغال داشتند-با تالیف کتاب جغرافیایی «اشکال العالم»به تشریح موقعیت دریاها و خشکیهای جهان و چگونگی مناطق و شهرهای مختلف کشورهای اسلامی پرداخته و آنها را به هفده اقلیم تقسیم نموده است.
او ولایت کرمان را در اقلیم یازدهم قرار داده و در توصیف شهر بم مینویسد: «و اما بم،در آنجا درختان خرماست و روستاهای بسیار و از جیرفت خوش آب و هواتر است و قلعهای دارد در غایت محکمی و استواری...
» او ضمن مقایسه بم با شهر جیرفت-که از شهرهای بزرگ ولایت کرمان بوده- مینویسد:«بم بزرگتر از جیرفت است و در آنجا پارچههای پنبهای عالی و زیبا و بادوام میبافند که به سرزمینهای دور فرستاده میشود و مورد استقبال تجار قرار میگیرد.
اسطخری نیز در کتاب ارزشمند«المسالک و الممالک»-تألیف شده به سال 043 هجری-از شهر بم اینگونه یاد میکند: «شهر بم درختان خرما و روستاهای فراوان دارد و در آن قلعهای بسیار بزرگ و مشهور است که در مرکز شهر واقع شده.