چکیده:
خواست و پسند انسان از روزگار باستان تا طبقه عامه در ادوار متاخرتر، غالبا علاقه مند نگهداشت روایات و الگوهای اساطیری بوده و بنابر همین ویژگی ناتاریخی بودن حافظه جمعی، بعضی از کسان و حوادث تاریخی را بر مبنای نمونه های مثالی به قالب اسطوره و حماسه و داستان کشانیده است (اسطوره ای شدن/ کردن تاریخ). در فرهنگ، ادبیات و معتقدات ایرانی محتملا امام علی(ع) برجسته ترین نمونه تبدیل یک شخصیت تاریخی به چهره ای داستانی و اساطیری است و به تبع این دگرگونی عامه پسند، برخی از ویژگیها و متعلقات ایشان- از جمله رزم افزار مشهور و مخصوصشان، ذوالفقار- نیز صبغه افسانه ای یافته است؛ چنان که به نظر می رسد شماری از خصوصیات و اوصاف این شمشیر ویژه (مانند داشتن دو سر) بدون آگاهی از مضامین حماسی- اساطیری و داستانی، قابل گزارش و ریشه یابی دقیق نیست. در این گفتار با بررسی اخبار و منظومه های مربوط به حضرت علی(ع) و بعضی از روایات مردمی، ده مورد از ویژگیهای «داستانی» ذوالفقار در فرهنگ و ادب ایران معرفی و با بهره گیری از شواهد مشابه در داستانهای اساطیری و حماسی ایرانی و غیرایرانی، تحلیل شده است. این موارد عبارت است از: 1. آسمانی بودن ذوالفقار ؛ 2. دو سر داشتن؛ 3. سنگینی؛ 4. موروثی بودن؛ 5. پیکرگردانی؛ 6. قدرت برندگی و زخم زنی؛ 7. سخنگویی؛ 8. کوتاه و بلند شدن؛ 9. ماندن خون دشمن بر آن؛ 10. افکنده شدن در دریا.
خلاصه ماشینی:
"از نمونههای کهن آن این بیت فرخی است: افسر زرین فرستد آفتاب از بهر تو همچنان کز آسمان آمد علی را ذوالفقار (فرخی، 1355: 168)11 در علی نامة ربیع یک بار به این روایت اشاره شده است: به جنگ امامی کی پروردگار فرستاد از آسمان ذوالفقار (برگ a129) به گزارش باذل مشهدی این موضوع مربوط به غزوة احد بوده است12 و بعد از شکستن شمشیر امام: به او داد پس صفوت کردگارنخورده دمش پتک آهنگریبرای رسول خدای جلیل حسامی که بد نام او ذوالفقارخدا ساخته بهر دست علیز فردوس آورده بد جبرئیل (باذل، بی تا: 72) خاوران نامه بر مبنای همین روایت آن را «خنجر آسمانی» نامیده (رک: خوسفی، 1382: 79/ 564) و در توضیح نسبتا بلند حملة حیدری، جایگاه نخستین آن «گنج رب ودود» و «صیقل گرش» یزدان پاک معرفی شده است (رک: راجی کرمانی، 1383: 2/ 97/ 1736- 1741) که دست غیبی آن را از عرش بر زمین میآورد و جبرئیل به همراه آن دست و تیغ ظاهر میشود و اعلام میکند: ز بهر علی داور لم یزل فرستاد تیغی چنین بی بدل (همان: 2/ 97/ 1771) دربارة این روایت مشهور و ظاهرا مستند بر سخن رضوی بدون اینکه لزوما بنیان داستانی قایل شویم، تنها برای «مقایسه» و نشان دادن «مشابهت» باید توجه داشت که اعتقاد به اصل آسمانی و ایزدی رزم افزار مخصوص یا متعلقات ویژة پهلوان/ پادشاه یک مضمون اساطیری- حماسی است که شواهد بسیاری در روایات ایرانی و انیرانی دارد و جالب اینکه در حملة حیدری راجی جز از سلاح، اسب ویژة امام نیز یزدانی است و از آسمان برای ایشان فرستاده میشود (رک: راجی کرمانی، 1383: 1/ 259/ 5736)."