چکیده:
متون وحیانی، از جمله قرآن، همانند دیگر گفتارها و نوشتارها، دارای مدلول التزامیاند و باید در مقام فهم و تفسیر، آنها را مورد توجه قرار داد. لوازم معنایی آیات قرآن، مقصود خداوند بوده، میتوان به آنها استناد کرد. با آنکه برخی از عالمان همة لوازم آیات، اعم از بیّن و غیر بیّن را معتبر میشمارند، اما در مقابل، گروهی دیگر فقط بر اعتبار لوازم بیّن تاکید میکنند. در این مقال، پس از بیان انواع دلالتها و اقسام دلالت التزامی، دربارة نقش دلالت التزامی آیات در تفسیر قرآن بر نکات زیر تاکید شده است:
دلالت التزامی اگرچه تابع دلالت لفظی است، دلالتی عقلی و معنا بر معنا است. این دلالت ارتباطی به باطن آیات نداشته، همة عالمان قرآنپژوه میتوانند با دقت درلوازم عقلی یا عرفی مفاد آیات، بدان دست یابند. دلالت لتزامی در جایی که بیّن بمعنیالاخص باشد، مقصود گوینده به شمار میآید، و هرچند مشروط به اراده او نیست و به طور طبیعی مدلولهای التزامی غیربیّن مغفولعنه واقع میشوند، در باب کلام خداوند و معصومان که به همة لوازم سخن خود آگاهاند، میتوان پذیرفت که به لوازم بیّن و غیربیّن آن نیز توجه داشتهاند.
شرط دلالت التزامی، قابل درک بودن لازم معنای لفظ برای مخاطب است و شرط دیگری برای آن متصور نیست. اگرچه مدلول التزامی مرز خاصی ندارد، عقلا به لوازم قریب کلام تکیه میکنند و لوازم بعید را وا مینهند. شمردن مدلول التزامی به مثابه مفهوم یا منطوق غیر صریح کلام، تفاوتی در ماهیت آن ایجاد نمیکند و در هر صورت، به عنوان مفاد ظاهر کلام تلقی نخواهد شد.
خلاصه ماشینی:
"99 شکی نیست که دلالت تابع وضع است، اما آیا گوینده همواره آن را اراده میکند؟ مثلا اگر کسی که خواب است سخنی بگوید، مردم از آن همان را میفهمند که از سخن فرد بیدار برداشت میکنند؟ یا اگر آدمک برقی سخنی را که در او تعبیه کردهاند به گوش مخاطب بـرساند، هـمان معنایی را که فردی طبیعی میگوید افاده میکند؟ بنابراین برای دلالت لفظ بر موضوعله باید شرایط لازم فراهم باشد.
102 شاید بتوان دو دیدگاه پیشگفته را به هم نزدیک کرد؛ زیرا اگرچه دلالت کلام بر لوازم بین آن به قصد و اراده گوینده ارتباطی ندارد و لازم نیست مدلول التزامی گفتارش را اراده کند، ولی از آنجا که در عرف عقلا، گوینده را به پذیرش لوازم بین سخن خود ملزم میدانند، میتوان گفت که گوینده با ارادة مدلول مطابقی، لوازم آن را نیز اراده کرده است.
بنابراین هم این سخن صحیح است که دلالت التزامی مشروط به ارادة گوینده نیست؛ زیرا با حصول مسمی و مدلول مطابقی لوازم آن نیز خودبهخود آمده است و هم این دیدگاه که مدلول التزامی، مراد و مقصود گوینده است و میتوان به او نسبت داد؛ زیرا لوازم بین سخن، از معنای مطابقی تفکیکناپذیر است و به تبع آن، متعلق اراده قرار میگیرد."