چکیده:
مهمترین کتابی که به زبان فارسی در عروض و قافیه و بدیع و نقد شعر تألیف شده«المعجم فی معاییر اشعار العجم»نوشتهی شمس الدین محمد بن قیس رازی است.این کتاب از حیث جامعیت و دقت و صراحت در بیان فنون شعر بینظیر و از جهت شیوهی نثر،از آثار برجستهی زبان پارسی است.المعجم از همان آغاز تدوین، در شمار معتبرترین کتب فارسی در فنون ادبی شناخته شده و بعد از آن،مؤلفان در تألیف آثار خویش از آن بهره گرفتهاند.قدیمترین کتابی که بر پیروی از المعجم نوشته شده کتاب«معیار جمالی و مفتاح ابو اسحاقی»از مؤلفات قرن هشتم است.این کتاب را شمس فخری اصفهانی در چهار فن عروض و قافیه و بدیع و لغت فرس به نام جمال الدین ابو اسحاق اینجو تألیف کرده است.بخش لغت این کتاب به همت استاد فاضل شادروان دکتر صادق کیا ویرایش شده و با عنوان«واژهنامه فارسی بخش چهارم معیار جمالی»،در سلسله انتشارات دانشگاه تهران به سال 7331 چاپ شده است و تصحیح سه بخش دیگر آن،پایاننامهی دکتری نویسندهی این سطور است.1
شمس فخری در تألیف عروض و قافیه و بدیع،از المعجم تأثیر پذیرفته و مطالبی از آن را با ذکر نام کتاب یا نویسندهی آن آورده است.اما مأخذ عمدهی وی در بخش عروض،المعجم شمس قیس رازی است.نگارنده در مقالهی حاضر،به بررسی تأثیر این بخش المعجم بر معیار جمالی میپردازد.
خلاصه ماشینی:
"تألیف بخش عروض معیار جمالی،قسمت عروض المعجم شمس قیس رازی بوده است.
در این بخش تا آن جا از المعجم متأثر است که حتی بسیاری از عبارات و تکیه کلامهای شمس قیس را
میگوید:«و مولانا شمس الدین قیس آورده است که این بحر سبکترین بحور شعر است به سبب
گفتهی شمس قیس در باب حرف وصل مبهم و ناتمام به نظر میرسد بهتر است در این موارد
شمس قیس در کتاب المعجم فروع مفاعیلن را سیزده قسم گفته ولی دوازده نوع آورده است(رازی،
خطای شمس فخری در این جا به تبعیت از مؤلف المعجم صورت گرفته است زیرا شمس قیس در
بدین ترتیب،شمس قیس مجموع دوایر عروض عرب و عجم را هفت دایره و نوزده بحر دانسته که همهی اوزان دیگر از متفرعات آنها استخراج میشود.
شمس فخری بحور اصلی را هفت بحر و ارکان این بحور را هشت دانسته است.
عروض ساخت او بود چون در ترکیب بحر سریع تأمل کرد دید که چون وتد مجموع از آخر مفتعلن اول به اول وتد مفروق مفتعلن ثانی برند مفاعیل از او به حاصل آید به ضم لام و از تقدیم و تأخیر این اجزا
و به سبب آنکه در عرب و عجم هیچ کس قطعه یا غزلی بر این بحر نگفته است آن را غریب نام نهادند و
از دیگر تازگیهای کتاب معیار جمالی این است که مؤلف بعد از شرح تسمیهی بحر مورد نظر با
شمس قیس در کتاب خود،انواع عروض و ضرب رایج در بحور را نیاورده است.
شمس فخری نیز در این مورد با شمس قیس موافق است اما دلیلی برای آن ارائه نمیدهد."