چکیده:
هدف اصلی دانش تاریخنگاری،ثبت کارنامه فرهنگی ملتها یا به عبارتی تحول علمی و عملی بشر در زمینه نگارش پیشینهء خود در راستای تکاپو برای شناخت هویت خویشتن و تفسیر جهان میباشد.از آنجا که تدوین تاریخ ترسیم سرگذشت حیات و جوشش یک قوم و ملت است؛فرهنگ و تمدن درخشان و پویای اسلام نیز از پرداختن به این معرفت و پویش غافل نبوده و کوشندگان عرصه فرهنگ و مدنیت ایرانی-اسلامی با هدف به تصویر کشیدن زمینههای پیدایش،بستر حرکت،عوامل و موانع،چگونگی روابط و سایر شئون و مظاهر زندگی،تفکر و سرنوشت جامعه بزرگ مسلمانان،آثار گرانسنگی را به وجود آوردهاند. این جستار میکوشد تا با نگاهی اجمالی به روند تحولات تاریخنویسی در تمدن اسلامی، زمینهها و نتایج شکوفایی دانش تاریخ و تاریخپردازی را در جهان اسلام و بهویژه حوزهء فرهنگ ایران عهد اسلامی،مورد کنکاش و بررسی قرار دهد.ارائه تصویری از روند تحولات تاریخنگاری اسلامی-ایرانی،میتواند نکات قوت و ضعف این دانش و فن را روشن سازد و زمینههای باقیمانده و بایسته برای پژوهشهای بیشتر در این حوضه را به تصویر بکشاند.
Historiography is mainly aiming at recording the nations' cultural track records and their scientific exploration. Muslim historians have not been negligent of this task either; and consequently، have created precious works. This research is trying، with a brief glance at the development process of historiography in Islamic Civilization، to study the backgrounds and the outcomes of the science of history in Muslim world، particularly in relation to Iranian culture in the Islamic era.
خلاصه ماشینی:
گرچه بحث اهمیت،جایگاه و تکوین تاریخنگاری در اسلام مبحثی طولانی است،لیکن برای درک جریان پویشهای ادبی و فرهنگی ایرانیان و سایر اقوام امپراتوری پهناور اسلامی ضرورت تام دارد؛ازآنرو که گسترش کمی و کیفی علم تاریخ به دست مسلمانان نه تنها بر میراث تاریخنگاری جهان افزود؛که اعتبار و ژرفای بیشتری به ادبیات و فرهنگ جامعه بشری نیز داد.
آثار ایرانی پیش از اسلام مشتمل بر اخبار و اخلاق فرمانروایان و سازمان اداری دولت و حتی اساطیر ایرانی،هم از جنبه روش و شیوة تدوین و هم از نظر مواد و مضامین تاریخی در تاریخنگاری اسلامی و شیوه تدوین تاریخ دودمانی تأثیری مهم داشته است.
آموزههای دین اسلام بیگمان منشأ اصلی تاریخنگاری اسلامی برای پژوهش و تدوین تاریخ همانا خود اسلام بود که از شعور نیرومند تاریخی برخوردار است؛زیرا اسلام تمام بنیادهای وجود تاریخی انسان را نشان میدهد و مورخ را وامیدارد تا اصول تاریخنگاری را از آن دریابد و راههای تعلیل تاریخ را از قرآن و سنت بجوید، چراکه میان عمل دینی و دنیوی تفاوتی قائل نیست.
بدین ترتیب برای فرآوری حجم وسیعی از کتب تاریخی میدان کار و پویش گسترده شد؛اما چنانکه گفته شد،این جریان زمانی رشد یافت که تاریخنویسی اسلامی از موارث فرهنگی ملل دیگر نیز استفاده کرد و با به کارگیری مجموعه مواریث ملل و تمدنها زمینه مساعدی برای گسترش مفهوم و عملکرد تاریخنگاری در جهان اسلام فراهم شد.
جایگاه علم تاریخ در علوم اسلامی بدین ترتیب،پیدایش جریان تاریخنگاری اسلام که با ایجاد کتابهای موسوم به خبر توسط تعدادی از اخباریون و محدثان مسلمان شروع شده بود و با اضافه شدن بر تعداد و فعالیت مورخان طیف وسیعتری را دربرگرفته بود،به تدوین انواع کتب سیره،مغازی، طبقات،فتن،تراجم،فتوح و سایر کتابهای پرارزش تاریخی و فرهنگی انجامید.