چکیده:
دهه های نهائی قرن سیزدهم هجری، شاهد جریانهای فکری و اجتماعی تشکلهای متعددی در جهت تجدید فکر
دینی و اصلاحات اجتماعی بود. یکی از این نهضت های فرهنگی ـ اجتماعی، تجمع «اصحاب سراچه» در خراسان به
همراهی حاج میرزا حبیب خراسانی، خدیو گیلانی، فاضل خراسانی، صید علی خان درگزی، رئیس الطلاب سبزواری
و یاران ایشان بود. اصحاب سراچه، عموما از طبقه عالمان و نخبگان فرهنگی مقیم خراسان بودند و در چهار چوبهء التزام
به اسلام و روح دیانت و پرهیز از تعصب و ریا، بر تجدید و ءاحیاء فکر دینی، و لزوم اصلاحات فرهنگی و اجتماعی
تأکید داشتند. این تشکل فرهنگی ـ اجتماعی که زیر چتر عرفان تجربی و تزکیه نفس پیدا شده بود، با تحریک عوام
بوسیله رهبران سنتی فرهنگی و سیاسی، محکوم و سرکوب شد.
خلاصه ماشینی:
"یکی از این نهضت های فرهنگی ـ اجتماعی، تجمع «اصحاب سراچه» در خراسان به همراهی حاج میرزا حبیب خراسانی، خدیو گیلانی، فاضل خراسانی، صید علی خان درگزی، رئیس الطلاب سبزواری و یاران ایشان بود.
اعضاء «اصحاب سراچه» به تعبیر یک تن از دانشوران خراسان، «اعزاصحاب سراچه» حاج میرزا حبیب مجتهد خراسانی بود (ساعدی، 269)، و به گزارش یکی دیگر از اینان، «زبده روشنفکران روحانی آن دوران که به علم و فضل و قدس و تقوی شهرتی بسزا داشتند به اصحاب سراچه پیوستند» (حبیب، 36).
حاج میرزا حبیب، پس از چندی خود به مشهد آمد و با آن که مجتهد و فقیه مسلم و صاحب مسند ترافع و افتاء بود، از جهت طریقتی و سلوک روحانی به خدیو سرسپرده بود چنان که در شعری در حق او گفته است: جان فدای خدیو کشور دل ختم شعرم به نام او افتاد حاج میرزا حبیب خراسانی، پس از پراکنده شدن اصحاب سراچه به نجف باز گشت و چون به خراسان باز آمد، مدتی محضر ترافع و قضاء و افتاء را ادامه داد.
سید حسن مشکان طبسی (1258 ـ 1327 شمسی) از استادان بزرگ ادب و قاضی دیوان عالی کشور در مجله دبستان نوشته است: یکی از اشخاص بزرگ خراسان بلکه ایران، مرحوم حاج میرزا حبیب الله مجتهد بود که بسیاری درک فیض محضر آن مرحوم کرده و از بیانات منبری و محضری ایشان استفاده نمودهاند..."