چکیده:
شیخ الشیوخ در اواخر ماه رجب یا اوایل ماه شعبان 536 ه.در سهرورد- نزدیک
زنجان-به دنیا آمد.نسب او به ابوبکر صدیق-خلیفه اول- میرسد.در سالهای جوانی همراه
عموی خویش عارف، زاهد و فقیه مشهور، شیخ ضیاء الدین ابو النجیب(متوفی 563 ه.)از وطن
به بغداد رفت و زیر نظر او تربیت یافت.در یازده سالگی خواندن حدیث را آغاز کرد و از
بزرگان این فن چون شبلی(متوفی 557 ه.)، ابی ذرعه المقدسی (متوفی 566 ه.)و دیگران
استفاده برد.فقه را نیز نزد ابن فضلان بغدادی (متوفی 555 ه.)و تصوف، وعظ و آداب و
تذکیر را هم از عموی خود ابوالنجیب آموخت.چندی در جزیرهای در آبادان نزدیک
خلیجفارس عزلت گزید و در آنجا به ذکر، عبادت و ریاضت پرداخت.چند سالی نیز مجاورت
خانه کعبه را اختیار کرد و چند بار حج گزارد.سپس به بغداد رفت و به وعظ پرداخت.در
علم حدیث هم استاد بود و محدثان بزرگی چون الذبیثی، اشبیلی، قسطلانی و...از وی حدیث
روایت کردهاند.در تصوف و زهد و القا هم امام و پیشوای زمانه خود بود و امامان
صوفیه به وی ارادت خاص داشتند.شیخ، مذهب شافعی داشت.در فقه به درجه اجتهاد رسید؛ودر
عقاید، پیر و امام ابوالحسن اشعری بود.علاوه بر این، در ادبیات عربی و فارسی مهارت
داشت وبه هر دو زبان شعر میسرود. از آثار او به عنوان نمونه میتوان به عوارف
المعارف، نغبة البیان فی تفسیر القرآن، فرهنگ، 46 و 47، تابستان و پاییز 82، ص ص
131-113
اعلام الهدی و عقیدة ارباب التقی اشاره کرد.
خلاصه ماشینی:
")که بر کتاب تاریخ بغداد ابی بکر احمد بن علی المعروف به خطیب بغدادی(متوفی 463 ه)-حافظ حدیث-ذیل نوشتهاند، احوال شیخ الشیوخ را نیز درج کردهاند.
شیخ الشیوخ همچنین علم تصوف و وعظ و آداب و تذکیر را از شیخ ابی النجیب-عمومی خود-میآموزد و از مصاحبت امام الائمه غوث الاعظم شیخ محی الدین ابی محمد عبد القادر بن ابی صالح الجیلی(متوفی 561 ه.
امام یافعی در تکمله روض الریاحین-که نامش خلاصة المفاخر است-این روایت رااز زبان شیخ الشیوخ نقل کرده است که او در ایام جوانی برای تحصیل و تکمیل علم کلام بیش از اندازه علاقهمند و در باب آن علم کتابهای بسیاری را خوانده بود و پیوسته در حلقه آن درس حاضر میشد به طوری که سایر درسها را رها و در این زمینه تأمل و اندیشه میکرد.
علم حدیث با اینکه رشته خاص و مورد علاقه او نبود، با دیگر ائمه فن در این رشته برابری میکرد؛بسیار بسیار محدثان و امامان حدیث از وی روایت حدیث کردهاند، از جمله:الامام الحافظ مورخ عراق ابو عبد الله محمد بن سعید بن یحیی الدبیثی(متوفی 637 ه.
در کتابخانه آصفیه، نسخه خطی کتاب ایضاح اسرارالعلوم اثر شیخ جمال الدین محمد بن عبد الله بن العیدروس الباعلوی(متوفی 1031 ه.
در زبان فارسی، دو ترجمه از کتاب عوارف المعارف وجود دارد:اولی و قدیمتر آن، ترجمه شیخ ظهیر الدین عبد الرحمن بن نجیب الدین علی بزغش شیرازی (متوفی 716 ه.
:422)و حاجی خلیفه آن را ذکر کردهاند و نسخه خطی آن در کتابخانه دانشگاه کمبریج موجود است؛دومی، ترجمه شیخ فخر الدین اسمعیل بن عبد المؤمن(متوفی 910 ه."