چکیده:
بخش مهمی از آگاهی موجود درباره دو سلسله ایرانی آل بویه و آل زیار ماخوذ از تاریخ دودمانی بویهیان موسوم به کتاب التاجی فی اخبار الدولة الدیلمیة اثر معروف ابو اسحاق الصابی (د ح 381 ه.) است که نسخه ای از آن در دست نیست، اما منقولاتی از آن را در آثار متاخرتر می توان یافت. تلخیصی از کتاب التاجی به خامه مجدالدین ابوالفتح فضل الله بن عبدالحمید الکرمانی (د ح 620 ه.) نیز موجود است که در شرح او بر الیمینی، موسوم به جوامع الفقر و لوامع الفکر، آمده است. این خلاصه تاکنون مورد مطالعه قرار نگرفته است. مقاله حاضر بر آن است با ارایه متن ویرایش شده تلخیص الکرمانی و توضیح محتوای آن، منشا درونی سقوط آل بویه را روشن تر سازد. بررسی خلاصه کتاب التاجی نشان می دهد که مشروعیت حکومت بویهیان و توجیه سیاست های عضدالدوله قدرتمندترین حاکم بویهی (د 372 ه.) در قبال خاندانش ملاحظات اصلی در تاریخ دودمانی بودند که صابی مجبور به نوشتن آن شد.
خلاصه ماشینی:
"به عنوان نمونه سیاست عضدالدوله در قبال برادران خود پس از مرگ پدر موجبات پناه بردن برادرش فخرالدوله به امیر زیاری قابوس بن وشمگیر و تقاضای کمک این دو از امیر نوح بن منصور سامانی گشت، نک: ابن مسکویه، 6/ 465-466 و روذراوری، 19 به بعد؛ قس عتبی، 235-237 (عتبی به گزارش صابی در این زمینه اشاره کرده است)؛ برای رقابت و خصومت پسران عضدالدوله پس از مرگ پدر، نک.
3 با توجه مناسبات خصمانه عضدالدوله و فخرالدوله از یک سوی، و از سوی دیگر مطالب جانبدارانه ابواسحاق الصابی در مورد حکومت و سیاستهای عضدالدوله، دور نیست که این تاریخ گیل و دیلم پاسخی به کتاب التاجی بوده باشد.
2 در تاریخ ایران و اسلام، آل بویه به عنوان سلسلهای ایرانی و مروج تشیع در عصر حکومت های متقارن آن اندازه حائز اهمیت است که ظهور و همچنین عوامل تضعیف کننده آن بر اساس کتاب التاجی مورد توجه و بررسی قرار گیرد، بهویژه آن که بویهیان با وجود استیلا بر خلفای سنی مذهب عباسی، نه تنها برای براندازی ایشان نکوشیدند، بلکه از گسترش قلمرو خلفای شیعه اما اسماعیلی مذهب فاطمی در شرق نیز جلوگیری کردند.
در مورد شکست وشمگیر بن زیار از رکن الدوله که کرمانی به آن اشارهای مختصر کرده، روایتی مستند و مشروح از ابواسحاق الصابی را ابن اسفندیار نقل کرده است که با مضمون گزارش نویسنده گمنام زیدی از کتاب التاجی هماهنگی دارد."