چکیده:
بر سر ایجاد مسؤولیت مدنی و ضمان قهری اسباب و عواملی
وجود دارد که در فقه از آنها به موجبات ضمان قهری یاد میشود همچنین برای جلوگیری
از ایجاد مسؤولیت مدنی و سقوط ضمان قهری برای کسی که شرایط ضمان فراهم شده باشد
اسباب و مواردی وجود دارد که از آنها به مسقطات ضمان قهری تعبیر میگردد یکی از
مسقطات ضمان قهری احسان میباشد، بدین معنا که هرگاه کسی به انگیزه خدمت و احسان به
دیگران موجب ورود ضرر به آنها شود عمل او تعهدآور نیست.مثلا چنانچه شخصی ببیند که
فردی در آتش افتاده و میسوزد و برای حفظ جان و دفع خطر از او مجبور شود لباس او را
پاره کند در این صورت آن فرد ضامن قیمت لباس نخواهد بود زیرا پاره کننده لباس در
چنین شرایطی قصد احسان و خدمت به صاحب لباس داشته و قصد دفع ضرر از او را داشته است
مباحث مربوط بر احسان و مسقط بودن آن در فقه تحت عنوان قاعده احسان مطرح که در این
مقاله به تفصیل بررسی میگردد.
خلاصه ماشینی:
"(2) فقهاء از این جمله آیه شریفه که فرموده است:ما علی المحسنین من سبیل، بر مفاد قاعده احسان این گونه استدلال کردند:مطابق ظاهر آیه برای افرادی که به علت ناتوانی جسمی نمیتوانند در جبهه شرکت کنند یا به دلیل ناتوانی مالی قادر به کمک مالی هم نیستند؛هیچ گونه عقاب اخروی وجود ندارد و این گونه افراد در قیامت مورد مؤاخذه واقع نمیشوند، گرچه مراد از سبیل در آیه شریفه، عذاب و کیفر اخروی است؛لیکن همه جا به این معنی نیست بلکه جمله فوق بیانگر یک قاعده عمومی و کلی است که هر گاه شخصی به انگیزه خدمت و احسان موجب ورود ضرر به دیگری شود، مورد مؤاخذه قرار نمیگیرد و ضامن محسوب نمیشود.
اقدامات انسان دوستانه2 مطالب و مواردی که پیرامون قاعده احسان ذکر شد، همگی در این جهت بود که اقدامات شخص محسن برای جلب منفعت مالک یا دفع ضرر از ملک بوده باشد؛حال چنانچه اقدام شخص محسن برای خدمت به شخص یا گروه خاصی نباشد بلکه قصد محسن به منظور رعایت مصلحت عمومی باشد؛آیا در این مورد هم قاعده احسان جاری است؟ از برخی مطالبی که در بعضی از کتب فقهی موجود است این طور به دست میآید که این مورد هم داخل در قاعده احسان میباشد؛مثلا کسی به قصد عبور مردم و مصلحت عمومی در داخل آب سنگی قرار دهد ولیکن در اثر این اقدام ضرری به دیگری حاصل آید؛شخص اقدام کننده ضامن نیست، زیرا فاعل محسن بوده است، شهید ثانی علامه حلی مطابق نقل از ایشان به صراحت به این موضوع فتوا دادهاند."