چکیده:
آثار و تعابیر عرفانی به دلیل امکان ایجاد تحول و دگرگونی در چگونگی ارتباط آدمی با دنیای پیرامون، اشیا و فرآیندهای بیرونی و بازآفرینی حقایق هستی، بستری مناسب جهت ایجاد معنا و تفاسیر معنوی به شمار میآید. به بیان دیگر این دسته از آثار مکتوب گذرگاهی است از دنیای واقعی به جهان آرمانی. تحول، صیرورت و پایگاهی برای گذشتن و فرارفتن به سوی مدینه ی غایات و وصول به مرحلهای از معنویت و عرفان که نه عقل را از آن خبر است و نه حس را بدان راه است. یکی از آثاری که در همین راستا به رشته ی تحریر درآمده، کتاب«دقایق المعانی»تألیف «سیدمحمد بن جعفر حسینی مکی» از مؤلفان قرن نهم است.موضوع نسخه، بحث و بررسی پیرامون «علم بدایت و نهایت، توحید و وحدت، مشیت و قدرت و صفات حق، نور اصل و اسرار آن، ماهیت و احکام ایمان، اسرار کلام الله، وصول به حق، احکام ولایت، اسرار عشق و... با بهرهگیری از بیانی ادیبانه و عرفانی» است.نثر کتاب در اکثر موارد پیرو سبک «مرسل عالی» است؛ اما در مواردی نیز به اغلاق و تعقید سوق مییابد.در این مقاله، بررسی ادبی و محتوایی نسخه، ابواب و فصول آن، ویژگیهای زبانی و ارزشهای ادبی و ... مورد نظر بوده است.هدف از این تحقیق، احیای یکی از ذخایر مکتوب قرن نهم به عنوان بخشی از پیشینه ی فرهنگی، ادبی و عرفانی این سرزمین است؛ از این رو انجام پژوهشی درخور و مستقل در این زمینه، ضروری به نظر میرسید. با توجه به تک نسخهای بودن متن، روش «تصحیح قیاسی» مدنظر قرار گرفت. علاوه براین محتوای عرفانی، ادبی و سبکی نسخه به روش «تحلیل محتوا» مورد بررسی واقع شد.
خلاصه ماشینی:
"خواجه عالم رسول الله روشن طالعی کز فــروغ طلعت او خیره گشته آفتاب صبح از رویش دو تاکرده قبای آسمان شب ززلفش پاره کرده جامههای ماهتاب» (حسینی مکی، 825 : 1) مؤلف در ادامه وجوه و دلایل اصلی تحریر نسخه را بیان میکند و به دنبال آن میگوید: «و نام این کتاب به فضل ربانی «دقایق المعانی» گذاشتم.
» (همان: 9) به ظاهر این عبارات اغراقگونه مینماید؛ اما واقعیت آن است که ویژگی مهم دقایق المعانی و یکی از وجوه تمایز و ابداع آن در این امر خلاصه میشود که مؤلف به ندرت از دیگر عرفا و صوفیان مطلبی را به صورت نقل به مضمون میآورد تا آنجا که اکثر مطالب کتاب به دریافتها و استنباطهای شخصی نویسنده اختصاص مییابد؛ خود او در این باره میگوید: «...
» (همان: 211) برخی از ویژگیهای سبکی و زبانی «دقایق المعانی» زبان این اثر جدا از زبان دیگر آثار عرفانی نیست، به این معنا که در بسیاری از قواعد زبانی از زبان عربی پیروی میکند؛ از آن جمله است: مطابقت صفت و موصوف، شکل جمع مکسر عربی، حذف به قرینه اجزای جمله به ویژه فعل و...
با وجود این با توجه به تنوع نثر نسخه، در جای جای اثر او تفاوتهایی دیده میشود؛ به این معنا که در مواردی که هدف نویسنده اثبات یا نفی موضوعی کلامی یا عرفانی - به ویژه تأکید بر باور و اعتقادی خاص - بوده است، مطالب کتاب در قالب عباراتی متأثر از زبان عربی (موزون و مسجع و در مواردی مغلق و مصنوع) بیان میشود؛ و در مقابل بخشهای دیگر کتاب از همان شیوهای تبعیت میکند که در زبان اهل ادب به «نثر مرسل عالی» شهرت یافته است."