تصحیح متون کهن: مفهوم، عناصر، روش ها (2) مقاله

"نمونه را، وقتی که هیچ نسخه مضبوط و معتبر درخور اعتنایی از متن مورد نظر وجود ندارد و هیچ‌یک از نسخه‌های موجود از حیث ضبط و اتقان و صحت و اصالت، برتری کلی بر دیگر نسخه‌ها نداشته باشند، نمی‌توان از شیوه «تصحیح بر مبنای نسخه اساس» استفاده کرد؛ زیرا نسخه‌ای نیست که شایستگی «اساس» بودن را داشته باشد. ذوق و دریافتی که در تصحیح التقاطی دخالت می‌کند، ذوق تربیت شده و فرهیخته‌ای است که بر اثر ممارست در متن‌پژوهی و خو گرفتن به زبان و بیان و اسالیب نویسندگان قدیم، خصوصا نویسنده متن مورد نظر، می‌تواند ضبط اصیل را از غیر اصیل بازشناسد (و حتی در مواردی بتواند الفاظ مورد نظر ماتن را به حدس و قیاس مقرر دارد ـ که این مرحله کارکرد ذوق فرهیخته، وارد «تصحیح قیاسی» می‌شود). در مواردی هم که شیوه کلی تصحیح متن، بر مبنای نسخه اساس یا التقاطی یا بینابین است ولی ضبط هیچ یک از نسخه‌ها صحیح نیست، باز باید در همان محدوده به «تصحیح قیاسی» دست زد. نمونه را، ناصرخسرو گفته است: غافل کی بود خداوند از آنچ رفت درین سبز و بلند آسیاش در این‌جا ـ چنان که وزن شعر مبین می‌دارد ـ «آنچ» همان «آن‌چه» نیست که کاتب «آنچ» نوشته باشد، بلکه مسلما خود شاعر «آنچ» گفته و «آن‌چه» نگفته و نمی‌گفته است (چون سخن منظوم او از هنجار بیرون می‌شده!) بنابراین از کجا می‌توان یقین داشت که در موارد دیگر هم، همه «آنچ»ها را «آن‌چه» و همه «آنک»ها را «آنکه» تلفظ می‌کرده‌اند و ناهمسانی موجود صرفا رسم الخطی بوده است؟ یکی از شؤون بسیار مهم «امانت» در تصحیح متون، در هم نیامیختن تحریرهای مختلف یک متن است."