چکیده:
مونتگمری وات (2006 م) خاورشناس برجسته اسکاتلندی در مقالهای با عنوان «شیعه در دوره بینامیه» با نگاهی جامعهشناختی به بررسی وضعیت شیعیان در این دوره پرداخته است. وی با اشاره به اشتراکات سیاسی و اختلافات اعتقادی شیعیان و خوارج، ریشه اختلافها و مغایرت میان شیعیان (که هسته اصلی آنان از قبایل جنوبی یمن بودند) با خوارج (که از قبایل شمالی بودند) را خاستگاه قومی افراد حاضر در قیامها و تحرکات میداند. هم چنین وات با اشاره به موفقیت نظامی قیام مختار، دستاورد مهم این قیام را جلب حمایت موالی و ظهور این دسته به عنوان حامیان شیعه میداند. ادعای مختار مبنی بر ماموریت از طرف محمد حنفیه که بعدها موجب پیدایش فرقه کیسانیه شد و همچنین امتزاج فرهنگی میان برخی اعراب حامی مختار، اعراب و مسیحیان ساکن بین النهرین و موالی که ریشه غیر عربی داشتند نیز از نکات قابل توجه در مقاله وات به شمار می رود. وی در پایان با اشاره به قیام ناموفق عبدالله بن معاویه، عامل اصلی موفقیت عباسیان را شعار جلب رضایت خاندان پیامبر6 و گردآوردن شیعیان در اطراف خود بیان میکند.
غفلت یا کم توجهی به عوامل درون دینی فعالیت شیعیان و منحصر دانستن علل در عوامل اجتماعی و بیرونی از جمله عواملی است که تحلیلهای خاورشناسان را با کاستیهایی همراه میکند. این نوشتار کوشیده است ضمن ترجمه مقاله وات کاستیهای آن را هم در معرض دید قرار دهد.
خلاصه ماشینی:
"167 بنابراین برای اینکه به علت گسترش شیعه در دوران بنیامیه دست یابیم، ضروری است که مقداری ادعاهای مطرح شده درباره نوادگان امام حسین( و همچنین برخی دیگر از افراد را کنار گذاشته تا بتوانیم به واقعیت یکسان و یکنواختی از حقایق تاریخی قیام زید بن علی در سال 120 ﻫ / 740 م دست یابیم.
ممکن است این احتمال هم در ذهن ما خطور کند که برخی از این گزارشها به دست شیعیان دورههای بعد جعل شده باشد تا از درگیریهای امام محمدباقر( در طول حیاتش برای اثبات بحث امامت حمایت کنند، اما بیشتر احتمال میرود که این ادعا بعد از رحلت امام محمد باقر( صورت گرفته باشد نه قبل از رحلت امام( در سال 111 ﻫ / 731 م.
در مقابل، دیدگاه وات درباره پیدایش شیعه در جریان قیامهای پس از شهادت علی(، رضایت امام حسین( به صلح و ترجیح زندگی همراه با رفاه، تشکیل حکومت به عنوان هدف اصلی قیام امام حسین( و غفلت از انگیزههایی مانند امر به معروف و نهی از منکر، اصلاح امت اسلام، تحلیل مبتنی بر ساختار قبیلهای و حتمی دانستن آن، تبعید مختار در زمان قیام عاشورا و عدم اشاره به زندانی بودن وی، عدم تحرک برای قائلین به مهدویت و رضایت آنها به وضعیت سیاسی موجود در حاکمیت، احتمال پردازی و تردید در وقایع مستند تاریخ به صرف احتمال از سوی مؤلف مانند جعلی شمردن ادعای بیان بن سمعان و ارتباط آن با امام صادق( و غیر منطقی و بدون برنامه خواند قیام مختار را میتوان از نکات قابل تأمل مقاله دانست که به نمونههایی از هر کدام در این نقد پرداخته شد."