چکیده:
دیوان در متون پهلوی موجوداتی هستند نادیدنی، ناپسودنی و بدون تن که هستی نداشته و در نیستی به سر میبرند. آفرینش دیوان با آفرینش اورمزدی در دوران مینوی یکسان است. ترکیب آفرینشی آنها عبارت است از اهریمن دیواندیو، سردیوان و دیوان که سرچشمهی ویرانگری و نابودی هستند. این آفرینش اهریمنی ضد آفرینش اهورایی است که ترکیب اورمزد، امشاسپندان و ایزدان را دربردارد. در متون پهلوی پس از دیواندیو و سردیوان از هزاران دیو– با نام و بینام- یادشده که میتوان آنها را در پنج گروه خدایان کهن، دشمنان و مهاجمین، ویژگیهای زشت انسانی، انسانهای ناهنجار و عناصر ویرانگر طبیعت دستهبندی کرد. بنا بر این متون، انسان از راه روان نیک و باورمندی به آیین مزدیسنا در تن و روان خود با این دیوان به مبارزه میپردازد. در پایان جهان نیز همهی دیوان کوچک با نیایشهای سوشیانث از بین رفته و سردیوان توسط امشاسپندان نابودمیشوند، اما دیو آز که باقیمانده، یا به دست سروش کشتهمیشود و یا همراه با اهریمن دیواندیو به دوزخ افکندهمیشود.
خلاصه ماشینی:
"com 1- مقدمه بنابر آموزههای مزدیسنایی، دیوان نیز همانند اهریمن هستی ندارند و تنها دارای آفرینشی مینوی هستند(Dēnkard: 6.
این شش دیو که از تاریکی آفریده شدهاند(بندهش هندی: 1)، نیروهای بزرگ اهریمن هستند(Dēnkard: 5.
وادارکردن انسان به نافرمانی در برابر خداوند، شاه، پدر، مادر و شوهر نیز از کارهای این دیو است (صد در بندهش: 2.
هریک از امشاسپندان همانگونه که در گیتی نشان مادی دارند، در تن انسان نیز دارای نشان مادی هستند: گوشت نماد بهمن، رگ و پی نماد اردیبهشت، استخوان نماد شهریور، مغز نماد سپندارمذ، خون نماد خرداد و موی نماد امرداد است(Bundahišn:28.
گذشته از آن، اهریمن و دیوان در گیتی هستی و نشان مادی ندارند، در تن انسان نیز نماد مادی ندارند، اما میتوان در برابر هر ویژگی مثبت انسانی که نمودار نیرویی اهورایی است، یک ویزگی منفی و اهریمنی قرارداد و از آن یک دیو ساخت، مانند دیو دروغ در برابر راستی، دیو شهوت دربرابر خرد و ...
4- مبارزه با دیوان در اندیشههای متون پهلوی دیوان تنها موجوداتی مینوی هستند و در واقع، بازتابی از روان و ویژگیهای زشت و پلید انسان هستند؛ بنابراین، مبارزه با آنها نیز باید مبارزهای روانی و از راه باورمندی به آیین مزدیسنا و بهرهگیری از ویژگیهای نیک انسانی؛ ایزدان باشد؛ پس مبارزه با دیوان در تن و روان انسان صورت میگیرد.
اهریمن که این موجودات مینوی را زیر فرمان خود دارد، به دیواندیو مشهور است و پس از او شش دیو بزرگ؛ سردیوان قرار دارند."