چکیده:
ضرورت حل تعارض در روایات منقول از معصومان( با توجه به نقش آن در شبههزدایی و پیراستن دین از شائبۀ نقص و ناکارآمدی، گروهی از عالمان را بر آن داشته است که در آثار خود، ذیل مباحث فقهالحدیثی یا به صورت مستقل، از شیوههای حل تعارض سخن به میان آورند. علامه محمد باقر مجلسی، ضمن توضیحات فقه الحدیثی خود، ذیل بعضی از روایات بحار الأنوار به تعارض اخبار و راههای حل آن پرداخته است. او در تعارض بدوی اخبار، بیشتر میکوشد از طرق متعدد به جمع مفاد و مضمون روایات «مختلف» بپردازد که حمل لفظ بر مجاز، تخصیص عام، اختلاف سطح مخاطبان معصومان(، حمل مطلق بر مقید، تبیین مجمل، قول به توسعۀ معنایی، احتمال وقوع تصحیف و تحریف از طرف راویان، حمل بر اختلاف زمان، حمل بر موارد نادر، حمل بر استحباب، جواز و اضطرار، حمل بر تقیه و تأویلات مبتنی بر سایر روایات از جملۀ مهمترین این روشهاست. احتیاط و دقت فراوان مجلسی در پرهیز از طرح و رد روایات و اهتمام شایان او به جمع روایات متعارض وی را بر آن داشته است تا در این راه، از ارائۀ احتمالات گوناگون دریغ نورزد؛ حتی اگر در مواردی، خود از عهدۀ تقویت آنها با دلایل قابل اعتنا برنیاید. گرایش او در حل تعارض اخبار به علاج ثبوتی و علاج اثباتی، در کنار یکدیگر است؛ به این معنا که گاه، احتمالاتی را با استناد به دلایل علمی و قابل قبول مطرح کرده و گاه، فقط با طرح احتمالات غیر مدلل، از دیدگاه خود، تعارض اخبار را حل کرده است.
خلاصه ماشینی:
فایدۀ دیگر این روش، این است که اگر دلیل قطعی برای جمع اخبار متعارض یافت نشود، فقط با ملاحظۀ تنافی مدلولی میان آنها، به عدم صدور آنها به طور قطع، حکم نمیشود؛ همان طور که به جعلی بودن حدیثی که تأویل آن ممکن باشد، یا جمع بین آن و مخالفش به وجه ممکنی در نفس الامر امکان داشته باشد، تصریح نمیشود؛ زیرا در هر حال، این احتمال وجود دارد که گوینده معنای دیگری غیر از معنای ظاهری آن، مدنظر داشته است.
روشهای مجلسی در جمع روایات متعارض با ملاحظۀ عملکرد علامه مجلسی در حل تعارض روایات متعارض در بحار الأنوار میتوان دریافت که وی در این مقام، بیشتر، از روش علاج ثبوتی بهره جسته است؛ یعنی بیشتر، بدون آوردن دلیل و برهان، به بیان احتمالات متعدد در جمع اخبار پرداخته و سعی کرده است تمام احتمالاتی را که خود دور از ذهن نمیداند، مطرح کند و در حقیقت، به جمع روایات و توجیه آنها بپردازد؛ گو این که در موارد معدودی نیز در حل تعارض روایات و جمع بین متعارضین، به دلایل علمی مورد نظر خود اشاره کرده است.
1 علاوه بر این، مجلسی، به طور معمول، احتمالات متعددی را در مقام ایجاد سازگاری مفهومی میان روایات متعارض مطرح میکند و در بیان آنها به ترجیح احتمالی بر دیگر احتمالات قائل نیست و به این وسیله، در حقیقت، داوری را به محققان واگذار میکند؛ از این رو، ما در اینجا به مهمترین روشهای مؤلف بحار الأنوار در مقام جمع روایات متعارض بر اساس آنچه خود در اثنای توضیحات فقهالحدیثی آورده، اشاره میکنیم و تأکید میکنیم که مجلسی تقریبا در کنار تمام آنها، احتمالات دیگری را نیز مطرح کرده است که مجال پرداختن به آنها در این نوشتار وجود ندارد: 1.