چکیده:
مسجد نخستین محل عبادت و اجتماع در جامعهی اسلامی میباشد که محوریت بسیاری از امور مسلمانان را در خود گردمیآورد.این محل که در روزگار نخست شکلگیری جامعهی مسلمان به فرمان رسول گرانقدر اسلام،حضرت محمد مصطفی(ص)بنایش استوار میگردد،به سادهترین صورت ممکن ساخته و پرداخته گشته و الهامبخش احداث اولین مساجد درسراسر قلمرو اسلام بهویژه ایران میشود،ایرانیان که خود میراثدار کولهباری از تجربیات غنی در هنر و معماری بودهاند به پیروی از نخستین مسجد با سادگی هرچه تمامتر و با کاربست شیوههای اجرای پیشین به ساخت خانه خدا مبادرت میورزند.این نوع معماری که بعدها با پرداختهای مجللتری همراه میشود در کنار سادگی نخستین،هریک به میزانی معین از منبغ غنی حکمی و عرفانی اسلامی برخوردار میباشد.از مهمترین یادگارهای این دوره نخست به یادماندنی،مسجد تاریخانه،گوهر تابناک شهر صددروازه یا دامغان است. تاریخانه که به همراه مسجدی چون فهرج،شوش و نائین از اولین پایههای معماری اسلامی ایران میباشد از اهمیت دوچندانی از حیث هویتشناسی معماری اسلامی بهویژه مساجد برخوردار میباشد.این بنا که متعلق به سبک خراسانی است در خصیصههایی چون بهکارگیری طاقها،نحوهی آجرچینی و...،گنجینهدار سنتهای معماری دنیای باستان ایران به حساب آمده و راه پیشروی این دسته از معماری را در جهان اسلام هموار میسازد.
خلاصه ماشینی:
این محل که در روزگار نخست شکلگیری جامعهی مسلمان به فرمان رسول گرانقدر اسلام،حضرت محمد مصطفی(ص)بنایش استوار میگردد،به سادهترین صورت ممکن ساخته و پرداخته گشته و الهامبخش احداث اولین مساجد درسراسر قلمرو اسلام بهویژه ایران میشود،ایرانیان که خود میراثدار کولهباری از تجربیات غنی در هنر و معماری بودهاند به پیروی از نخستین مسجد با سادگی هرچه تمامتر و با کاربست شیوههای اجرای پیشین به ساخت خانه خدا مبادرت میورزند.
تصویر شماره(4):رواق ضلع شرقی مسجد تاریخانه سبکشناسی ساخت مسجد تاریخانه در روزگاری رویداده که آن را از حیث شیوههای معماری،«خراسانی»مینامیدند؛«شیوهای که از آغاز دوره اسلامی تا زمان آل بویه و دیلمیان در قرن 4 ه ق ادامه داشته است»؛ (پیرنیا،6831:431)بسیاری از بناهای معماری موجود در این دوره که متعلق به حکومتهای اموی،عباسی،و طاهریان در ایران میباشد در زمرهی بناهای همین شیوه محسوب میشود؛بارزترین ویژگی شیوهی معماری خراسانی در بناهای این دوره استفاده از پلان ابتدایی مساجد عربی و شیوهی ساختوساز دورههای پیشاز اسلام بهویژه ساسانی با کاربست سادهنگاری اشکانی است.
(به تصویر صفحه مراجعه شود) تصویر شماره(5):مسجد تاریخانه دامغان،سهبعدی(مرکز اسناد معماری و شهرسازی دانشگاه علم و صنعت ایران) شایان ذکر است که پس از یک دوره زمانی در کنار این دسته از شیوه معماری دستهای دیگر به شکل کاملا ایرانی با پلان چهار ایوانی به تاثیر از کاخ آشور دوره اشکانی به وجود میآید که شالوده اصلی تمام بناهای ازآنپس، بهویژه مساجد تا به امروز قرار میگیرد؛ تاریخانه را مهمترین نمونه دستهی اول این شیوه میدانند تاجایی که بهرهگیری از طاقهای تخممرغی و گهوارهای، ستونهای مستحکم و عریض،نحوهی آجرچینی و تاثیرپذیری از بافت بناهایی چون کاخ فیروزآباد و کاخ سروستان و بسیاری دلایل قابلذکر دیگر در طول زمان موجب آن شده است تا ایستبویک، در عهد نادرشاه در گذر از کنار آن،بنا را با ویرانههای یکی از معابد یا یکی از قصرهای اشکانی به اشتباه بگیرند.