چکیده:
برای بررسی و نقد هر کتاب، دو راه پیش پای پژوهشگر و نقاد وجود دارد. راه اول،
بررسی و نقد درونی و راه دوم، بررسی و نقد بیرونی کتاب است که با مطالعه و غوررسی
در احوال و افکار پدیده آورنده یا راویان آن، انجام میشود. در مؤلفاتی چون کتاب
سلیم بن قیس که با خبر واحد و از طریق یک راوی نقل و عرضه شده است، مطالعه و نقد
خارجی کتاب یا بررسی احوال راوی آن، راهگشا و سودمند به نظر میرسد. بر این پایه،
نگارنده در این مقاله به بررسی و نقد احوال ابان بن ابی عیاش و تعیین وثاقت یا عدم
وثاقت او به صفت «یک راوی حدیث» و به ویژه «یکتا راوی کتاب سلیم بن قیس» پرداخته و
در آغاز نشان داده است که تنها راوی و حلقة اتصال کتاب به سلیم بن قیس، ابان بن
ابی عیاش است سپس از رهگذر یک مطالعة رجال شناختی به این نتیجه دست یافته است که
راوی مورد نظر و روایاتش در خور اعتنا و اعتماد به نظر نمیرسد.
خلاصه ماشینی:
"افراد متعددی از شیعه و اهل سنت، ابان بن ابی عیاش را تضعیف کردهاند (موحد ابطحی، 1/188) که گاه مایهای از طنز و طعنه تلخ چاشنی سخن دارند: ابن عدی، از صاحب نظرانی است که مسأله ضعیف بودن ابان بن ابی عیاش را امری روشن و واضح میداند (ابن حجر، تهذیب التهذیب، 1/98) و از آنجا که راویان روایات او را گروهی مجهول (ناشناس) شناسانده است در تعلیل این امر و در پاسخ یک پرسش مقدر که چرا اشخاص ناشناس که در امر حدیث و در میان روایان اخبار اسم و رسمی ندارند، قبله آمال خود را در وجود ابان و روایت از او یافتهاند، میگوید سبب آن بوده که در وی ضعف وجود داشته است و ابان را به ضعف [و ناراستی] نزدیکتر دانسته تا به [قوت و] راستی (ابن حجر، تهذیب التهذیب، 1/99؛ ذهبی، میزان الاعتدال، 1/14؛ مزی، 1/308) و او را «بسیار ضعیف» خوانده است (ألبانی، ص 291؛ سیوطی، اللآلی المصنوعه، 1/202).
مثلا در کتاب آمده است که محمد بن ابیبکر ـ که در سن شیرخوارگی بوده ـ در هنگام مرگ پدرش، او را نصیحت کرده (کتاب سلیم، ص 348) یا خبری در آن که میگوید امامان شیعه سیزده تن بودهاند (همان، ص 380؛ تستری، الأخبار الدخیله، صص 234 ـ 233؛ نجاشی، رجال، ص 440) 8 ـ جدا از نقد بیرونی و سندی و بررسی صحت یا عدم صحت و قوت یا ضعف استناد کتاب به سلیم، این مسایل سبب شد که بعض صاحب نظران ژرفاندیش و دقیق النظر[1]، در نقد درونی کتاب مندرجات کتاب سلیم را ضعیف ارزیابی کنند (شعرانی، تعلیقه بر الوافی، 1/55) و نظر مشهور را که همانا ضعیف بودن کتاب است، اعلام دارند (همانجا) و در نهایت ـ جدا از مبحث جعل کتاب سلیم ـ آن را به عنوان کتابی بسیار ضعیف معرفی نمایند."