چکیده:
پرسش از آغاز آفرینش و آفریده اول از نخستین مسائل فکری بشر بوده است، مسئلهای باسابقه که مکاتب بشری و الهی کم و بیش به آن پرداخته و در مواردی شبیه به هم سخن گفتهاند. روایات «اوّل ما خلق» در حوزه معارف اسلامی، مجموعهای به ظاهر ناهمگون با تعابیر مختلف در این باره ارائه کرده است و دستگاههای معارفی فلسفی، عرفانی و کلامی هر کدام سعی کردهاند که این روایات را تبیین، تفسیر و توجیه نمایند. در این مقاله با تحلیل و مقایسه دو مواجهه حکمی ـ عرفانی و اخباری با این روایات، ضمن نقد دیدگاه اخباری، نشان دادهایم که دیدگاه فلسفی و عرفانی، تفسیر نظاممند و منطقیتری در این باره ارائه کرده است
خلاصه ماشینی:
"آیا مجلسی و همفکران ایشان میتوانند یک نظام هستیشناسی را که بر اساس آن اول مادیات صادر شده و سپس و احتمالا از طریق مادیات امور روحانی صادر شدهاند، به نحو معقول و مقبول تبیین کنند و بگویند که چنین نظامی بر چه مبانی عقلی و شرعی و کدام ادله مبتنی است و ترتیب اتفاقی در صدور با چه اشکالاتی مواجه است و چه پاسخهایی میتوان برای دفاع از آن ابراز کرد، آیا انوار و ارواح پیامبر( و ائمه( که علامه مجلسی آن را به عنوان مخلوق اول قبول دارد در ردیف جسمانیاتاند یا روحانیات؟ علامه پذیرش عقل را مستلزم انکار ضروریات دین از جمله حدوث عالم دانسته است، اما معلوم نیست که میان پذیرش عقل با انکار حدوث عالم چه ملازمۀ قطعی وجود دارد.
گستردگی حوزۀ کار علامه مجلسی، فقدان مبانی نظاممند جهانشناختی، سلوک اخباری، دغدغههای شرعی، حسن فاعلی در مخالفت با افکار فلسفی و خارج بودن برخی مسائل از حوزۀ تخصص ایشان باعث شده است که موافقان این مسلک با چشمپوشی از مسلمات عقلی و تجربی، موضعگیری و اظهارنظر نمایند: اگر بخواهیم بدون دخالت فلسفه و به صرف تکیه بر روایات، مراتب هستی و کیفیت صدور و خلقت عالم تکوین را بیان کنیم، چنین باید بگوییم، خلقت آب، نسبت به خلقت اشیای محسوس، اول بوده و آب در میان اشیای محسوس که هوا از آنها نیست، اولین مخلوق بوده است.
قبلا گفتیم در بیشتر روایاتی که از هوا به عنوان مبدأ اولیۀ آفرینش نام برده شده است، هوا در مرتبۀ اول قرار ندارد، بلکه با ثم و چند مرتبه متأخر از آفرینش نور پیامبر و انوار ائمه و ملائکه و مکان و کتابت کلمات الهی در هر کدام از این مراتب معرفی شده است (همان: 25/18؛ 54/169 و 189؛ 61/10)، بنابراین نیازی به تکلف علامه مجلسی در این باره وجود ندارد."