چکیده:
موقعیت و منافع دهقانان را به خطر انداخته بودند.دهقانان برای حفظ موقعیت خود و یافتن مقام و شأن و منزلتی برتر به تکاپور افتادند و پس از به حکومت نشاندن خاندان سامانی در ارکان ساختار حکومتی آنان راه یافتند.سامانیان رسما در سال 279 هجری در نواحی شمال شرقی ایران حکومت را به دست گرفتند.سوال اصلی در این تحقیق این است که از نظر سیاسی،نظامی و اجتماعی چه عواملی موجب تشکیل حکومت سامانیان گردید؟در بررسی زمینههای اجتماعی پیدایش حکومت سامانیان،دهقانان به عنوان یکی از عوامل موثر در شکلگیری حکومت سامانی چهره مینمایند.حال،سوال دیگر این است که دهقانان به چه علت-و چگونه-سامانیان را از میان خود برای حکومت برکشیدند؟پس از تاسیس حکومت سامانیان،دهقانان در ساختار اقتدار حکومت سامانی از چه جایگاهی برخوردار شدند؟ حکومت سامانیان در ایران یکباره به ظهور نرسید،بلکه به تدریج و بر اثر عوامل متعدد تشکیل گردید.پیش از این که سامانیان رسما حکومت مستقل خود را آغاز کنند،بیشتر از یک و نیم قرن حکومت بر ولایات مختلف را تجربه کرده بودند.سابقه تاریخی حکومت بر ولایات مختلف،رضایت نسبی مردم و اعتبار و منزلت اجتماعی آنان به عنوان دهقانان شایسته اعتماد و همچنین تایید خلفا از آنان،مشروعیت لازم را برای دستیابی به حکومت همراه با اقتدار برای خاندان سامانی فراهم ساخت.زمینههای سیاسی،نظامی و اجتماعی در صفحات شمال شرقی ایران در نیمه دوم قرن سوم هجری نیز بدین امر یاری رساند.اوضاع ناآرام و پریشان این نواحی پس از سقوط طاهریان و تهدیداتی که از جانب امرای نظامی و صفاریان وجود داشت،امنیت و آرامش مردم و همچنین
خلاصه ماشینی:
"(نرشخی،ص 122)1 همان طور که در دوره ساسانیان قصبه یا شهری که در مراکز چند قریه قرار میگرفت«در تحت حکومت یک نفر شهریگ بود و این شهریگ را از میان دهقانان اختیار مینمودند»(کریستن سن،ص 834)،در اوایل دوره اسلامی نیز در مناطق مختف خراسان و ماوراء النهر برخی از دهقانان نسبت به دیگر دهقانان از موقعیت برتری برخوردار بودند و دهقانان دیگر را راهبری و یا فرماندهی میکردند.
احمد بن عبد الله خجستانی در پی کشمکشهای متعدد با امرای مختلف منطقه و حمله به طبرستان و دفع تهاجم عمرو لیث صفاری به خراسان،در راستای سیاست خلیفه عباسی فرصت خوبی را برای امیر نصر سامانی فراهم میکرد تا به دور از خطرات احتمالی صفاریان به تحکیم حکومت خود در ماوراء النهر بپردازند.
مراحل اولیه اقدامات سامانیان برای تثبیت و تحکیم موقعیت خویش در ماوراء النهر با جدالها و نبردهای بلا انقطاع امرای نظامی خراسان به ویژه رافع بن هرثمه و همچنین درگیری عمرو لیث صفاری با آنها مقارن گشته بود(تاریخ سیستان،ص 94-932 والاثیر ج 7،رویدادهای سالهای 062 تا 782 هجری)و این امر فرصت مناسبی برای سامانیان به دست داد تا بتوانند به دور از آشوبهای اجتماعی و سیاسی و نظامی به تقویت بنیانهای حکومت خویش بپردازند.
سامان خداة بزرگ،نیای خاندان سامانی در دوران اموی،اسلام آورد،و لیکن نوادگان وی در عصر عباسیان و به ویژه از زمان مأمون وارد ساختار قدرت عباسیان شده و در دوره طاهریان نیز با آنان در اداره امور مشارکت نمودند ولی با ضعف و پریشانی حکومت طاهریان،خاندان سامانی در ماوارء النهر،اقتدار بیشتری کسب کردند و به لحاظ پیشینه خدمات خود به عنوان جایگزین طاهریان مورد توجه بیشتر دستگاه خلافت قرار گرفتند."