چکیده:
مسئله چگونگی نسبت فاعلیت انسان با فاعلیت الهی همواره یکی از دغدغهآمیزترین مسائل در اندیشه بشری، بویژه دانشمندان الهی بوده است.اهم آراء اندیشمندان مسلمان در این زمینه به سه نظریه جبر،تفویض و امر بین الامرین برمیگردد.نظریه جبر برخلاف دریافت وجدانی هر فرد،و نظریه تفویض مستلزم فاعلیت مستقل انسان از خداوند است.نظریه امر بین الامرین که نخستین بار از سوی امامان معصوم(علیهم السلام) ارائه شده بر نفی جبر و تفویض و اثبات حقیقتی میان آن دو دلالت دارد.فهم و دریافت حقیقت امر بین الامرین بحکم عقل و نقل خالی از دشواری نیست.از همینرو دانشمندان در تفسیر این حقیقت به تقریرات گوناگون با رویکردهای کلامی،فلسفی و عرفانی روی آوردند و برای تصویرسازی هریک از آن تقریرات از تمثیلات متناظر با آن استفاده کردند.نقد و بررسی مجموعه این تقریرات و تمثیلات که مهمترین آنها به شش تقریر میرسد،حاکی از آنست که بیشتر آنها از ارائه تصویری جامع و واضح ناتوانند.در این میان یک تقریر،یعنی تقریر ظهور فاعلیت الهی در مظاهر خلقی با تمثیل متناظر با آن یعنی تمثیل فاعلیت نفس در قوایش،بویژه با تلقی تمثیلی علامه طباطبایی و نیز لحاظ فاعلیت 2Lانسان در مجموه نظاممند آفرینش،بر دیگر تقریرات و تمثیلات ترجیح دارد.
خلاصه ماشینی:
"باید توجه داشت که مهم در تصویرسازی امر بین الامرین از طریق تمثیل آنست که آن تمثیل چگونگی تعلق اراده انسان را به یک فعل خاص با خالقیت و اراده الهی نسبت به همان فعل روشن سازد،بگونهیی که نه مستلزم جبر و نه مستلزم تفویض گردد؛وگرنه این مطلب که اراده آدمی خواه به طاعت و خواه به معصیت تعلق گیرد،در هر دو صورت،از قدرت و مشیت عام الهی خارج نیست برای تصویر امر بین الامرین کافی نیست.
32 این تقریر بر تحلیل صدرایی از هویت عین الربط معلول به علت استوار است و بر این اساس امر بین الامرین در گستره عقلی خود عبارتست از اینکه: موجودات ممکن مؤثرند لیکن نه باستقلال، و دارای فاعلیت و علیت و تأثیرند لیکن بطور غیر استقلالی،و در دار تحقق،فاعل مستقلی جز خداوند نیست و سایر موجودات همانطور که وجود مستقل ندارند و بلکه روابط محضند و وجودشان عین نیاز و تعلق است در آثار و افعال و صفات نیز بهمین نحوند،یعنی در عین آنکه دارای صفات و آثار و افعالند در هیچیک از آنها مستقل نیستند.
زیرا گرچه فاعلیت نفس در قوایش مثل سامعه و باصریه مثال گویایی از فاعلیت بالتسخیر است،ولی این قوا در انجام فعل خود مختار و مرید نیستند،از همینرو برای تصویرسازی از امر بین الامرین و جمع فاعلیت الهی با فاعلیت مختارانه و در عین حال بالتسخیر انسان از نوعی ابهام برخوردارند؛اما تمثیل علامه طباطبایی از این امتیاز برخوردار است که شخص تصور شده در ذهن با اختیار خود میخورد یا مینوشد و در عین حال فاعلیت او در تسخیر فاعلیت نفس است."