چکیده:
صدر المتألهین با برهان صدیقین نه تنها مبدأ هستی بلکه صفات و افعال او و هر چه را که با ساحت اقدس او مناسبت دارد به اثبات میرساند.مسألهء اصلی در این برهان آن است که انسان با درک مرتبهای از وجود که ابده بدیهیات است،میتواند به درک بالاترین و والاترین مرتبهء آن که وجود حق متعال است،صعود نماید و دیگر به گذر از دلایل منطقی و فلسفی و عبور از استدلالهای امتناع دور و تسلسل احتیاجی ندارد. این مقاله در صدد است قالب منطقی این برهان را استخراج نماید و آن را با برهانهای لم و ان مقایسه نماید.علاوه طباطبایی در حاشیه بر اسفار نتیجه میگیرد که این برهان نمیتواند در طبقه بندی برهان لم قرار گیرد و آن را به برهان ان نزدیکتر میداند اما میرزا مهدی آشتیانی آن را به برهان لم نزدیکتر و از برهان ان دورتر داشتهاند. با نظر به بیانات ابن سینا در منطق اشارات و خواجه نصیر طوسی و علامه حلی و همچنین با نظر به حدود منطقی براهین لم و ان،معلوم میشود که صدرا به یک نو آوری منطقی دست زده و برهانی ارایه داده است که از بطن خود بر میآید و به کرانهای دست یافته که از برهان لم و ان والاتر است و در این صعود از پیامهای آسمانی نیرو و الهام میگیرد.
خلاصه ماشینی:
"با نظر به بیانات ابن سینا در منطق اشارات و خواجه نصیر طوسی و علامه حلی و همچنین با نظر به حدود منطقی براهین لم و ان،معلوم میشود که صدرا به یک نو آوری منطقی دست زده و برهانی ارایه داده است که از بطن خود بر میآید و به کرانهای دست یافته که از برهان لم و ان والاتر است و در این صعود از پیامهای آسمانی نیرو و الهام میگیرد.
(صدر المتألهین،ج 6،ص 41) به هر حال آنچه از گفتهء اندیشمندان در تفسیر و تبیین منطقی این برهان به دست میآید این است که نمیتوان آن را در قالب دقیق برهان لم و ان نگریست؛زیرا اگر بخواهیم برهان صدیقین را در قالب منطقی برهان لم و ان بگنجانیم،باید قالبهای هر کدام را گسترش و توسعه دهیم که با اصول منطق و الفبای آن ناسازگار است و پا فشاری آخوند در تقریر برهان صدیقین به جملهء"فیکون الطریق هو المقصود"به این واقعیت گواهی میدهد که صدرا دست به یک نو آوری منطقی زده و به افق جدیدی از برهان وصول منطقی یافته و به کرانهای دست یافته که افق و کرانهء آن از برهان لم و ان والاتر است؛و اوست که به این قلهء والا صعود نموده است ولی نیروی پرش والهامبخش او در این صعود پیامهای آسمانی میباشد که خود در اسفار به آن اقرار مینماید: او لم یکف بربک انه علی کل شیء شهید (فضلت35/)و در تشریح این پیام آسمانی،اظهارات سخنگویان عالم لاهوت و سدرهنشینان عالم ملکوت را میآورد که در تسبیح فرمایند«یا من دل علی ذاته بذاته»(قمی؛ص 06،دعای صباح)،«بک عرفتک و أنت دللتنی علیک»(شیخ طوسی،433،دعاء ابو حمزهء شمالی)؛«کیف یستدل علیک بما هو فی وجوده مفتقر الیک أیکون لغیرک من الظهور ما لیس لک حتی یکون هو المظهر لک»."