چکیده:
قیام زنگیان در سال 255 ق در بصره به رهبری علی بن محمد،مشهور به صاحب الزنج شکل گرفت. صاحب الزنج با استفاده از ضعف دستگاه خلافت عباسی توانست ائتلافی گسترده از تودههای مختلف، از جمله زنگیان ساکن در بصره و نواحی اطراف تشکیل داده و سازماندهی نماید و سپس دست به تبلیغات مذهبی بر ضد خلفای عباسی بزند.وی با استفاده از شرایط نابسامان دستگاه خلافت،شهرهای بسیاری در عراق و ایران به تصرف خود درآورد.همچنین شهر مختاره را ایجاد کرده،آن را مقر خود گردانید.صاحب الزنج که در مدت پانزده سال توانست به گونهای مستقل در قلمرو عباسیان کر و فر نماید،در زمان خلافت معتمد به سال 270 ق توسط موفق شکست خورد و طومار زندگیاش برچیده شد.
خلاصه ماشینی:
"درباره علت این عمل مردم آبادان ابن اثیر مینویسد: انگیزه آنها از اینکار،رفتار صاحب الزنج با مردمان ابله بود که آبادانیان را بر تن و توشه و تیرههاشان هراساند،سپس نامهای برای صاحب الزنج نگاشتند و از او زنهار خواستند و بر اینپایه که شهر را بدو واگذارند.
بعد از اینکه صاحب الزنج بر ابله و آبادان غلبه کرد و این مناطق را به زیر نفوذ خود درآورد بر اهواز طمع برد و در سال 652 ق لشکری به سوی آن شهر فرستاد.
1بعد از اینکه شهر اهواز به تصرف سپاه صاحب الزنج درآمد به واسطه کشمکشها و رقابتهایی که در این بین حاکم بود،شهر زمانی زمانی در دست زنگیان و زمانی از دست آنها خارج میشد تا اینکه در سال 952 ق شخصی به نام اصغجون به همراه نیزک نامی بر اهواز دست یافتند،اما صاحب الزنج نیز بیکار ننشست و علی بن ابان مهلبی را به جنگ با آنها فرستاد که در نهایت،پیروزی نصیب علی بن ابان شد.
هنگامی که سپاهیان صاحب الزنج واسط را به تصرف خویش درآوردند خلیفه به خطر جدی زنگیان برای دستگاه خلافت پی برد و فرزند خود ابو العباس را مأمور سرکوبی زنگیان کرد.
ابن اثیر مینویسد: هنگامی که موفق به کنار نهر ابو الخصیب بود شخصی به خدمت او رسید و به وی مژدگانی داد که صاحب الزنج کشته شد و این کف دست اوست.
صاحب الزنج با استفاده از شرایط نابسامان دستگاه خلافت عباسی در زمان معتز و منازعات بین بلالیان و سعدیان در این دوران،توانست قیام خود را در قالب حرکتی سیاسی به نام مذهب آغاز کند."