چکیده:
سیر تاریخی »آیات الاحکام« در عصر پیامبر (ص) مورد بررسی قرار گرفته است. آیات الاحکام عمدتا مدنی و پاسخگوی حوادث و رخدادهایی هستند که در جامعه اسلامی آن روز، اتفاق افتاده است. با توجّه به عمق معانی آیات، پیامبر (ص) موظف بود پارهای از حقایق و به ویژه جزئیّات احکام دینی را برای مردم تبیین و تفسیر کند. ممنوعیّت تدوین حدیث نبوی پس از رحلت پیامبر (ص) و عدم ظرفیّت یکسان اصحاب پیامبر (ص) در دریافت تفسیر قرآن و از جمله آیات الاحکام، دلایل موثّر در محدودیّت روایات آیات الاحکام پیامبر (ص) است. البته دانش تفسیر به جامانده از پیامبر (ص) نزد علی (ع) و سایر امامان (ع) به صورت کامل وجود داشت هر چند در کتب فقهی عامه به دلیل اختناق اموی، روایات علوی اندک مینماید. پیامبر (ص) با چهار شیوه: تطبیق آیه بر شان نزول، آموزش عملی، شرح آیات و استدلال به آیه در فروع فقهی، آیات الاحکام را تفسیر میکرد. گونههای مختلف استدلال پیامبر (ص) به آیات، مبتنی بر قواعد و مبانی عام و کلی مانند: الغاء خصوصیّت مورد، بهرهگیری از اطلاق و استدلال به عطف بوده است. سیره پیامبر (ص) در تفریع و تطبیق آیات الاحکام بر فروع و موارد جزئی، به مسلمانان میآموخت که فهم احکام و شریعت از قرآن راهی گشوده است و آنان برای یافتن نیاز فقهیشان باید به قرآن مراجعه کنند. تاریخ، مواردی از اجتهاد صحابه و تایید پیامبر (ص) را ثبت کرده است. بنابراین، عصر پیامبر (ص) را میتوان آغاز دوره فهم تفسیری مسلمانان از قرآن و »آیات الاحکام« دانست.
خلاصه ماشینی:
منبع مورد استفاده پیامبر(ص) در آیات الاحکام بی تردید، پیامبر چونان دیگر مفسران از شیوه های معمول تفسیری سود نمی جسته، بلکه تبیین او بر وحی استوار بوده است، اما سخن در این است که آیا منبع مورد بهره برداری ایشان تنها قرآن بوده است، یا گونه ای دیگر از (وحی) وجود داشته که ایشان در تفسیر قرآن وازجمله آیات الاحکام، ازآن استفاده کرده است.
)25 بنابراین، تفاسیر پیامبر به گونه ای کامل و فراگیر نزد علی(ع) بوده و پس ازآن بزرگوار جلوه های دانش قرآنی علی(ع)را باید نزد وارثان معصوم 26وبرخی شاگردان آن حضرت، از قبیل ابن عباس جست وجو کرد که درباره بهره گیری خود از دانش قرآنی علی ، این گونه سخن می گوید: (آنچه از تفسیر قرآن دریافته ام، از علی بن بی طالب(ع) است.
)30 شیوه های پیامبر در تبیین و تطبیق آیات الاحکام پیامبر(ص) به دلیل نیاز و ابتلای مسلمانان و درمواردی به جهت ناتوانی فهم انسانها از رسیدن به واقعیت امر دینی، ناگزیر بود که مراد واقعی خداوند را از واژه ها و جملات آیات الاحکام، به گونه فشرده و گویا بشناساند وبه بیان ناسخ منسوخ، تقیید و تخصیص که در مورد این بخش از آیات صورت گرفته بود، بپردازد وبدین وسیله، هرگونه ابهام و اجمال را از مسیر عمل به شریعت قرآنی دورنماید.
در جمع بندی کلی، می توان ادعا داشت که پیامبر (ص)به گونه های مختلف راه مراجعه به قرآن و فهم حکم شرعی را برای اصحاب و یارانش باز کرد و قواعد عمومی استفاده از آیات وحی را برای ایشان بیان داشت وبا بیانها و استدلالهای قرآنی، مبانی اصولی، ادبی و… مؤثر درفهم قرآن را ارائه کرد، تا اصحاب و مسلمانان بتوانند از ابعاد فقهی قرآن، بهره ببرند و نیازهای تشریعی زندگی خویش را برطرف سازند.