چکیده:
تاویل در لغت به معنای بازگشت به اصل، و در اصطلاح اهل معرفت به معنای بازگشت ظاهر به باطن است. یکی از انواع تاویل عرفانی، تاویل طولی است. تاویل طولی گذر از ظاهر و رسیدن به عمق و ژرفای کلام است. فرآیند تاویل طولی عرفانی به دو روش انجام می شود: 1. روش فنی و عمومی؛ 2. روش الهامی و تخصصی. علامه سیدحیدر آملی از عارفان شیعی قرن هشتم هجری است که مبانی و اصول تاویل عرفانی را بیان کرده است. یکی از مبانی مهم تاویل عرفانی، چندبطنی بودن سه کتاب قرآنی، آفاقی و انفسی و هم خوانی لایه های باطنی این سه کتاب با یکدیگر است. اگرچه تعریف سیدحیدر آملی از تاویل، بر اساس روش دوم است ولی ایشان با هر دو روش بالا به تاویل متون شریعت ـ به ویژه قرآن ـ پرداخته است؛ هرچند وی در شرح متون دینی از انواع دیگر تاویل، مانند تاویل «علم الحروفی» نیز بهره برده است. از دیگر مبانی مهم تاویل طولی که علامه سیدحیدر، آشکارا به آن تصریح نکرده اما در تاویل های خود از آن بهره جسته است، حقیقت و روح معنا و وضع الفاظ برای ارواح معانی می باشد. به نظر اهل معرفت، به ویژه علامه سیدحیدر، تاویل عرفانی مکمل و مهیمن بر تفسیر و عهده دار کشف اسرار و معارف تودرتوی قرآن و شریعت است. همانگونه که تفسیر قرآن برای برداشتن حجاب از ظاهر آن واجب است، تاویل قرآن نیز به منظور رسیدن به باطن آن واجب می باشد. شرط دستیابی به تفسیر ظاهری، یادگیری علوم رسمی و شرط علم به تاویل، پاکی باطنی است که با پرهیزکاری ممکن می شود. عالمان علوم ظاهری عهده دار کشف حجاب از ظاهر قرآن، و اهل معرفت و عالمان علوم باطنی، عهده دار کشف حجاب از باطن قرآن هستند و این دو گروه یار و پشتیبان یکدیگرند.
خلاصه ماشینی:
از دیگر مبانی مهم تأویل طولی که علامه سیدحیدر، آشکارا به آن تصریح نکرده اما در تأویلهای خود از آن بهره جسته است، حقیقت و روح معنا و وضع الفاظ برای ارواح معانی میباشد.
علامه سیدحیدر آملی از پیشگامان بحث تأویل و از بزرگترین عارفان و مفسران شیعی قرن هشتم هجری است 325 که در عمل، مقامات عرفانی و سیر و سلوکی را به شایستگی پیموده و با سیر در لایههای درونی کتاب تکوینی، و هماهنگی آن با کتاب تدوینی، به تفسیر و تأویل قرآن پرداخته و اندکی از اسرار و حقایق بیپایان آن را بیان کرده است؛ همچنانکه در مقام نظر، به پشتوانه مکتب اهلبیت، اصول، قواعد و مبانی تأویل را به طور مفصل طرح کرده است.
میتوان متن زیر را گواهی بر اینکه ایشان رسیدن به بطن قرآن را تأویل آن میداند، مورد استناد قرار داد؛ او پس از آوردن دو روایت از پیامبر( که قرآن را دارای ظاهر و باطن میداند، میگوید: این دو خبر دلالت دارند بر اینکه قرآن ظواهری دارد که نیازمند تفسیر است و همچنین بطونی دارد که تأویل آنها واجب است، تا اینکه تأویل به آخرین مرتبه از مراتب هفتگانه منتهی شود.
سیدحیدر آملی در آغاز کتاب گرانسنگ خود ـ یعنی تفسیر المحیط الاعظم و البحر الخضم ـ هفت مقدمه مفصل درباره تأویل و قواعد آن نگاشته است، اما اصول و مبانی دیدگاه خویش را در بحث تأویل به صورت روشن بیان نکرده است؛ از اینرو برای شناخت اجمالی این اصول و مبانی، بار دیگر نیمنگاهی به تعریف تأویل از نظر سیدحیدر میاندازیم.