چکیده:
آیت الله میرزا محمدعلی شاه آبادی، از بنیان گذاران نظریه فطرت در قرن اخیر به شمار می رود. رهیافت شاه آبادی به نظریه فطرت، درون دینی و احیانا آمیخته با رویکرد ذوقی و عرفانی است. در عین حال، برخی از نظریه پردازی های وی از پشتوانه فلسفی و عقلانی برخوردار است. شاه آبادی، با تمسک به مقتضیات فطرت انسانی، از طرق متعددی به اثبات خداوند و صفات کمالی او پرداخته است. تمسک به فطرت عشق به کمال مطلق، فطرت افتقار، فطرت امکان، فطرت انقیاد، فطرت خوفیه، فطرت امید، فطرت حب اصل و بغض نقص، از جمله طرقی است که شاه-آبادی بدین منظور پیموده است. اساس دو برهان فطرت افتقار و فطرت امکان، به ترتیب، میراثی صدرایی و سینوی است که شاه آبادی با بیانی جدید، آن را ارائه کرده اما دیگر موارد، از نوآوری های حکیم شاه آبادی محسوب می-شود. به نظر می رسد که بعضی از براهین شاه آبادی، همچون برهان فطرت انقیاد، فطرت خوف و فطرت حب اصل و بغض نقص، از حیث صغروی، در گفتمان عقلانی و فلسفی قابل دفاع نیست؛ اما بعضی، همچون برهان فطرت عشق و فطرت امید، قابل اتکا بوده و مورد تمسک برخی حکمای متاخر قرار گرفته است.
خلاصه ماشینی:
"مسئلۀ فطرت،چه جایگاهی در منظومۀ فکری حکیم شاهآبادی در بحث مهم اثبات مبدأ دارد؟اساسا حکیم شاهآبادی چه اموری را برای انسان فطری میانگارد؟آیا جز عشق فطری به کمال مطلق،امور فطری دیگری وجود دارد که برای اثبات مبدأ کارآیی داشته باشند؟آیا براهین فطری،که وی برای اثبات مبدأ سامان داده است،منطقا نتیجهبخش است؟چرا تنها برخی از براهین ابداعی شاهآبادی در زمینۀ فطرت و اثبات مبدأ،مورد توجه حکمای متأخری چون علامۀ طباطبایی(ره)و امام خمینی(ره)قرار گرفته و به دیگر موارد،وقعی نهاده نشده است؟اساسا رهیافت حکیم به مبحث فطرت،دروندینی است یا بروندینی؟کدامیک از نظریهپردازیهای او در این حوزه،مسبوق به سابقه است و کدام یک نوآوری خود اوست؟اینها سئوالاتی است که در این پژوهش،به دنبال پاسخ آنها هستیم.
نقد و بررسی این استدلال،از جهاتی مورد نقد واقع شده است: الف)نقد و تحلیل صغری قیاس:این استدلال به عنوان یک دلیل شخصی بر وجود خداوند سودمند است،ولی ارائه آن به عنوان یک بحث عقلی و در مقام احتجاج،مبتنی بر یکی از دو امر است:یا باید عاشق بودن تمام انسانها نسبت به کمال مطلق،از راه آزمایش مفید قطع-نه استقراء مفید ظن-در همگان اثبات شود،و سپس برهان از راه تصانیف تمام گردد؛و یا آنکه وجود اشتیاق به کمال نامحدود در همۀ انسانها،از راه حدس مفید قطع کشف شود.
ب)نقد و تحلیل کبری:در مورد کبری قیاس نیز چنین گفته شده که هرچند محبت و عشق از حقایق اضافی هستند و تحقق آنها بدون تحقق متعلقشان ممکن نیست،ولی باید توجه داشت که متعلق بالذات در این صفات،همان معلوم بالذات است،یعنی همان صورت علمی کمال مطلق که در صقع نفس وجود دارد؛نه معلوم بالعرض."