چکیده:
بررسی تاریخ جریانهای فکری نقش مهمی در شناخت تحولات سیاسی و
اجتماعی تاریخ اسلام ایفاء میکند. معتزله یکی از مهمترین گرایشهای فکری قرون
اولیه اسلامی هستند که ویژگی برجسته ایشان عقلگرایی آنها بود. ایشان که نقش
بهسزایی در باروری اندیشه اسلامی بازی کردند در بخشی از عصر عباسیان یعنی
دوران خلافت مأمون، معتصم و واثق به عنوان ایدئولوژی حاکم بر مخالفان خود که
عمدتا فقها و محدثان اهل سنت بودند سختگیری آغاز کرده و با ابزار قدرت، سعی
در اشاعه تفکر خود نمودند که واکنشهایی در پی داشت. دوره مورد بحث که به
«محنه» معروف گشت موضوع بررسی مقاله حاضر است.
خلاصه ماشینی:
"ایشان که نقش بهسزایی در باروری اندیشه اسلامی بازی کردند در بخشی از عصر عباسیان یعنی دوران خلافت مأمون، معتصم و واثق به عنوان ایدئولوژی حاکم بر مخالفان خود که عمدتا فقها و محدثان اهل سنت بودند سختگیری آغاز کرده و با ابزار قدرت، سعی در اشاعه تفکر خود نمودند که واکنشهایی در پی داشت.
2 وقتی سخن از تفتیش عقاید به میان میآید، آدمی بیاختیار، قرون وسطای اروپا را به یاد میآورد، و این سؤال مطرح میشود که آیا محنه و جریان آن، نوعی تفتیش عقاید بود؟ آیا بین آنچه در اروپای مسیحی گذشت با آنچه در عصر عباسی روی داد، شباهتی وجود دارد؟ این دوره، با صدور حکمی از جانب مأمون، که به معتزله اجازه میداد تا به تفتیش عقاید مردم پرداخته، هر کس از قضات، محدثین و کارکنان دیوان که به خلق قرآن ـ مخلوق و محدث بودن قرآن ـ معتقد نبود را از مشاغل خود اخراج نمایند؛ آغاز گردید.
7 تفتیش عقاید در جهان اسلام، تنها به این مورد، محدود نمیشود بلکه در عصر اموی نیز اقداماتی در زمینهی مقابله با عقاید تشیع صورت گرفته بود، ولی باید اذعان نمود که محاکم محنه، نخستین محکمههای منظم، در تاریخ اسلام میباشند که برای محاکمهی مخالفان و سرکوب ایشان توسط دستگاه خلافت عباسی، ایجاد شد.
علیرغم کوششهای شرطهی بغداد، که آزمایش قاضیان و محدثان، بر عهدهی آنان بود، سیاست خلیفه، با مقاومت سختی از سوی برخی فقها روبهرو شد؛ بیشتر کسانی که مورد پرسش قرار گرفته بودند به مخلوق بودن قرآن اعتراف کردند، اما اغلب این اعترافات، تنها زبانی و از روی ترس بود."