چکیده:
از میان پیروان سعدی تنها کسی که در پیروی از شیوه نگارش وی در گلستان گوی توفیق را از همگان ربود، قائم مقام فراهانی، نویسنده منشآت است که با درک روح زبان سعدی و رمز و راز آن،- تاثر و نه تقلید- توانست نثری زیبا، روان، آهنگین و در عین حال استوار بیافریند. او راز ماندگاری و کهنه نشدن انشای گلستان؛ یعنی برخورداری از ارزش های گوناگون ادبی از قبیل: سادگی بیان، پرمایگی، خوش آهنگی، لطف سخن، بهره مندی هنرمندانه از زبان زنده، پر تحرک و طبیعت آمیز را دریافت. از وجوه مشترک سعدی و قائم مقام می توان به استفاده به دور از تصنع از زیورهای کلامی از قبیل سجع، ترصیع و موازنه و نیز بهره برداری از آیات و احادیث و استفاده بجا از اشعار و امثال و زبان زنده و پرتحرک اشاره کرد. مقاله حاضر با مقایسه سبک شناسانه منشآت قائم مقام و گلستان سعدی در صدد تبیین وجود اشتراک آن دو و نشان دادن میزان توفیق قائم مقام در پیروی از سعدی است.
خلاصه ماشینی:
"روضۀ خلد(737)چیزی از ظرافت فکر و عمق اندیشۀ شیخ را ندارد،نگارستان جوینی(735)باوجود شهرتی که در عهد تیموریان در ماوراءالنهر یافت،با کلام سعدی قابل مقایسه نیست،جامی(893)در بهارستان ومیرزا احمد وقار در انجمن دانش و میرزا آقا خان کرمانی در رضوان فقط تقلیدناپذیری کار شیخ را مخصوصا به وسیلۀکسانی که فاقد استعداد و قریحه بودهاند،نشان میدهند،حتی مجمر اصفهانی اثر بینام خود را که درین شیوه پرداختهاست،ظاهرا بعمد و به نشانۀ اظهار عجز ناتمام گذاشته است و قاآنی هم که در هزل و طنز،نادرۀ عصر خویش است،آنچه را که به تقلید شیخ ساخته است«پریشان»نام نهاده است و در قیاس با اثر سعدی به کار نخلبندی میماند که ازموم باغچهای کوچک به سبک یک گلستان واقعی پرداخته باشد(زریک کوب 1375:180).
مانند:بهارستان جامی،معدن الجواهر ملاطرزی و دبستان خرد محمود اسماعیل سامی عنوان برخی از بابهای این کتابها نیز عینا ابوابی از گلستان را به یادمیآورد: عنوان باب سوم از نگارستان معین الدین جوینی،حسن معاشرت و عنوان باب هشتم از روضة العشاق،جهالت پیری وشکایت از پیری،عنوان باب دوم معدن الجواهر ملا طرزی در عشق و محبت،باب چهارم در فضیلت توکل و قناعت،عنوان باب دوم شکرستان میر محمد مؤمن عرشی،در سیرت پادشاهان و سریرت وزیران،عنوان باب اول محبوبالقلوب،در آداب معاشرت و باب پنجم در فواید قناعت،عنوان باب دوم شکرستان منت دهلوی در آداب صحبت و باب سوم اثر وی در سخن و خاموشی،باب پنجم در باب عشق،باب ششم،حکایت از پادشاهان و امیران،عنوان باباول ملستان میرزا ابراهیم تفرشی در حسن سلوک و عادت ملوک،باب دوم آن در اخلاق درویشان است.
تنها کسی که در پیروی از شیوۀ نگارش سعدیگوی توفیق را از دیگرانربوده،قائممقام فراهانی است که با درک روح و رمزوراز زبان سعدی توانسته نثری زیبا،روان،آهنگین و در عینحال استوار بیافریند،مقایسه این دو اثر نشان میدهد: 1-از نظر آمیختگی نظم و نثر،بسامد نظم در گلستان نسبت به منشآت 39/29%به 6/33 است؛یعنی نثر سعدیبیشتر به نظم آمیخته است."