چکیده:
شناخت ویژگی های مخاطب مستقیم معصوم علیه السلام از مهم ترین قرینه های فهم معنای صحیح حدیث است. ویژگی های اعتقادی مخاطب از جمله: دین، مذهب، گرایشات اعتقادی، میزان ایمان. ویژگی های علمی از جمله: میزان دانش، قدرت فهم و درک، عالم و جاهل بودن و ویژگی های طبعی مخاطب از جمله مهم ترین خصوصیات مخاطب است که نوع خاصی از خطاب معصوم علیه السلام را به دنبال دارد.
خلاصه ماشینی:
امامان معصوم( با توجه به دین مخاطب، گرایشات مذهبی، میزان پایبندی او به اصول اعتقادی و درجۀ ایمان و تقوای مخاطب با او سخن میگفتند؛ به گونهای که خطاب معصوم( به مسلمان و غیر مسلمان، شیعه و غیر شیعه، امامی و غیر امامی، غالی و قاصر و حتی مؤمن و غیر مؤمن با یکدیگر متفاوت و هریک متناسب با شرایط خود است.
امام باقر( در روایتی که در بارۀ خلقت عقل است به محمد بن مسلم این گونه میفرمایند: لما خلق الله العقل استنطقه ثم قال: أقبل فأقبل، ثم قال: أدبر فأدبر، ثم قال: وعزتی وجلالی ما خلقت خلقا هو أحب إلی منک ولا أکملتک إلا فیمن أحب، أما إنی إیاک آمر وإیاک أنهی وإیاک أعاقب وإیاک أثیب؛ 1 هنگامی که خداوند عقل را خلق نمود، او را به سخن آورد سپس به او فرمود: پیش آی، پیش آمد، فرمود: بازگرد، بازگشت.
به عبارت بهتر، در این موقع پاسخ معصوم( تفسیری سطحیتر از آیه و متناسب با ایمان و فهم مخاطب است: عن مالک بن حصین بن عقبة الفزاری، عن أبیه، عن علی بن أبی طالب رضی الله عنه و سئل عن قول الله عز وجل (ربنا أرنا الذین أضلانا من الجن و الإنس( قال: ابن آدم الذی قتل أخاه و إبلیس؛ 5 از امام علی( در مورد این سخن خداوند عز و جل (ربنا أرنا الذین أضلانا من الجن اصول الکافی، ج1، کتاب فضل العلم، باب روایة الکتب و الحدیث، ص68، ح 14.
در هر صورت سنی مذهب بودن مخاطب یا مستمع در این روایت، موجب تفاوت خطاب امام( و بیان تفسیری دیگر از آیه شده است.