چکیده:
باغ ایرانی در یک گستره جغرافیایی از هند تا تبریز و از سمرقند و بخارا تا شیراز و مرزهایی فراتر از این محدوده، متناسب با شرایط اقلیمی و دوره تاریخی خاص خود در فرمها و شکلهای گوناگون تجلی پیدا کرده است. یکی از نقاط شکل گیری شیوه خاصی از مفاهیم باغ ایرانی، شهر بیرجند در استان خراسان جنوبی است. بیرجند به عنوان شهری که رونق و شکوفایی خود را در دوره صفویه به دست آورده، دارای مجموعهای از باغهای تاریخی متعلق به اواخر دوره زندیه، دوره قاجار و پهلوی اول است. بررسی ویژگیها و شاخصههای باغهای بیرجند در مقایسه با دیگر باغهای ایران نشان از شیوه متفاوتی در طراحی دارد. شاخصههای 8 باغ تاریخی اکبریه، شوکت آباد، رحیم آباد، بهلگرد، مود، امیر آباد، معصومیه و طوغان نشان میدهد که ترکیب خصوصیاتی همچون عدم حضور محور آب، اتصال به بافت روستایی، محور اصلی درخت کاج، شاه نشین میان استخر، شکل گیری حوض خانه، باغ قلعه ای بودن و محور قوی ممتد، شیوه باغسازی بیرجند را از دیگر نقاط ایران متمایز میکند. این نوشتار با تکیه بر دورههای تاریخی، اقلیم و معماری بیرجند، به دلیل کمبود اطلاعات کافی در مورد باغسازی بیرجند، ابتدا به معرفی ویژگیهای معماری این باغها پرداخته و سپس در یک تحلیل قیاسی زمینههای لازم جهت شناخت شیوه خاص باغسازی بیرجند را فراهم می آورد
خلاصه ماشینی:
"شاخصههای 8 باغ تاریخی اکبریه، شوکت آباد، رحیم آباد، بهلگرد، مود، امیر آباد، معصومیه و طوغان نشان میدهد که ترکیب خصوصیاتی همچون عدم حضور محور آب، اتصال به بافت روستایی، محور اصلی درخت کاج، شاه نشین میان استخر، شکل گیری حوض خانه، باغ قلعه ای بودن و محور قوی ممتد، شیوه باغسازی بیرجند را از دیگر نقاط ایران متمایز میکند.
عدم حضور آب در محور اصلی، محور اصلی طولانی با بیکرانگی فضای دید، شکل گیری عمارت شرقی_ غربی به صورت کشیده در لبه شمالی یا جنوبی باغ و تعریف یک محور عملکردی، استفاده صریح از درخت کاج، فرم باغ_ قلعه ای و وجود عنصر شاه نشین یا تخت گاه در میان استخر شاخصههایی است که شیوه خاص این نقطه از ایران در باغسازی را نشان میدهد.
عناصر حوض خانه و تخت گاه میان استخر که از خصوصیات بارز دیگر باغهای ایرانی بوده در باغهای بیرجند به صورت خلاقانه در ترکیب با اقلیم و معماری بومی این منطقه مورد استفاده قرار گرفته است.
مجموعه باغهای بیرجند علاوه بر داشتن فرم کوشکی در باغهای امیرآباد، معصومیه و مود با ارائه شکل و مکانیابی جدید عمارت در باغهای اکبریه، بهلگرد، شوکت آباد و رحیم آباد یک ویژگی منحصر به فرد را در این منطقه از ایران مطرح کرده که در ترکیب با خصوصیات ذکر شده شیوه ای جدید را در میان سبکهای باغ ایرانی ارائه می دهد."