چکیده:
سنگهای قیمتی و نیمه قیمتی که ما از آنها در اینجا به عنوان سنگهای شانزا یاد میکنیم، همواره از با ارزشترین داده های باستانی شناختی در محوطه های باستانی محسوب میشوند که عموما در اقلیت هستند و در مقیاس بسیار کوچک و در محوطه های انگشت شماری در نجد ایران به دست آمده اند، چرا که نشان دهنده سازوکارهای اجتماعی و روابط با مناطق دوردست در این محوطه ها هستند و مطالعه دقیق آنها میتواند اطلاعات بسیار سودمندی برای بازسازی جوامع گذشته، درک بهتر روابط آنها، جنبه های آیینی و مذهبی و سطح رفاه اجتماعی و ... در اختیار باستان شناسان و دیگر پژوهشگران علوم انسانی قراردهند. همسان با محوطه های باستانی از معتبرترین منابع مطالعاتی این سنگها کتب تاریخی و جواهر نامههایی هستند که با نگاهی انسان شناسانه به معرفی سنگهای شانزا پرداخته اند و اطلاعات مفیدی را در اختیار پژوهشگران علوم دیگر قرارمیدهند. در کتب و مقالات بسیاری به جنبه های زمین شناسی، ترکیبات شیمیایی، تجارت و سودآوری اقتصادی سنگ فیروزه پرداخته شده، اما جنبههای باستانشناختی و تاریخی آن کمتر مورد توجه قرارگرفته است. این منابع مکتوب اطلاعات مفیدی را به لحاظ شناسایی محل معادن، شیوه استخراج، امتیاز معادن، چگونگی خرید و فروش، مسیرهای تجارت، حتی فناوری و فرآوری و ... در اختیار پژوهشگران قرارمیدهند.
خلاصه ماشینی:
"ق: 188) حمدالله مستوفی مورخ قرن هشتم هجری در کتاب نزهة القلوب آورده است «فیروزج معدنش بسیار و بهترینش معدن نیشاپور بود بهنیکویی جوهر و کمی زحمت و در جبال نیشاپور چاهها کنده بودند فیروزه یافتند و از آنجا جوهر خوب بر میآید و فیروزج نیشابور معروف بوده و در این سالها عقارب در آن چاهها پیدا شدند و مردم از بیم ایشان دست از آن معادن باز داشتند، معدن بطوس جوهرش کمتر از نیشاپور است، معدن بجبال مابین بخارا و اشروسنه3، معدن بولایت فرغانه4، معدن بولایت کرمان فیروزه نو نارسیده میدهد و بدین سبب زیادتی قیمت ندارد» (مستوفی، 1362: 204).
» (گرایلی، 1357: 555-564) همانطور که در قبل بیان شد شهرت فیروزه نیشابور در سرار ایران و جهان بهحدی بوده است که موجب شده بسیاری از سیاحان از معادن این سنگ زیبا و باارزش دیدنکرده و اطلاعات بسیار ارزشمندی را از طریق ثبت مشاهدات خود در اختیار آیندگان قراردهند.
فیروزه یکی ازاین سنگها است که بهلحاظ باستانشناختی کمتر بدان پرداخته شده و با وجود این که از چندین سایت باستانی در نقاط مختلف ایران کشف مهرههایی از فیروزه گزارش شده، تا کنون پژوهشی جدی برای تعیین منشا اصلی آنها انجام نشده است و تنها براساس مکتوبات، به معادن فلات مرکزی ایران و شمال شرق (معدن نیشابور) نسبت داده شدهاند."