چکیده:
در ﻣﯿﺎن داﻧﺸﻤﻨﺪان اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺤﺚ ﻫﺎی زﯾﺎدی ﭘﯿﺮاﻣﻮن ﺧﻠﻖ اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن در ﮔﺮﻓﺘـﻪ اﺳـﺖ. در رواﯾـﺎت ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ ﺑﻪ اﺛﺒﺎت ﺧﻠﻖ ﺗﻘﺪﯾﺮی اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن و ﻧﻔﯽ ﺧﻠﻖ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷـﺪه اﺳـﺖ. ﺑـﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻟﻐﻮی ﮐﻠﻤﮥ ﺗﻘﺪﯾﺮ، ﺳﻪ ﻣﻌﻨﺎ را ﻣﯽ ﺗﻮان ﺑﺮای ﺧﻠﻖ ﺗﻘﺪﯾﺮی در ﻧﻈـﺮ ﮔﺮﻓـﺖ: اول، ﻣﻌﻨـﺎی اﺻﻄﻼﺣﯽ آن ﯾﻌﻨﯽ ﺗﻘﺪﯾﺮ اﻋﻤﺎل اﻧﺴﺎن در ﻋﻠﻢ اﻟﻬﯽ، در اﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن ﺑﺪان ﺳﺒﺐ ﮐـﻪ در ﻋﻠـﻢ ازﻟﯽ ﺧﺪا ﻣﺸﺨﺺ ﺑﻮد،ه ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽ روﻧﺪ. دوم، ﻣﻌﻨﺎی ﻟﻐﻮی ﺗﻘﺪﯾﺮ. ازآن رو ﮐﻪ ﺧﻠﻖ ﻧﯿـﺰ در اﺻﻞ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﺗﻘﺪﯾﺮ اﺳﺖ، اﺿﺎﻓﮥ ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻪ ﺧﻠﻖ از ﺑﺎب ﺗﺄﮐﯿﺪ ﺑﺮ ﻣﻌﻨﺎی ﻟﻐﻮی ﺧﻠﻖ اﺳﺖ؛ اﯾـﻦ ﻣﻌﻨـﺎ در ﻗﺮآن ﻣﻮرد ﺗﺄﮐﯿﺪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ و اﮐﺜﺮ ﻣﻔﺴﺮان ﺧﻠﻖ ﭘﺮﻧﺪه ﺗﻮﺳﻂ ﺣﻀـﺮت ﻋﯿﺴـﯽ علیه السّلام را ﺧﻠـﻖ ﺗﻘـﺪﯾﺮی ﻣﯽ داﻧﻨﺪ. ﺳﻮم، ﺗﻘﺪﯾﺮ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎی ﻗﺪرﺗﻤﻨﺪ ﺳﺎﺧﺘﻦ؛ ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻌﻨﺎ ﮐﻪ اﻓﻌﺎل اﻧﺴـﺎن از آن ﺣﯿـﺚ ﮐـﻪ ﺗﻮﺳـﻂ ﻗﺪرﺗﯽ ﮐﻪ ﺧﺪا ﺑﻪ اﻧﺴﺎن اﻋﻄﺎ ﮐﺮده ﺑﻪ وﺟﻮد ﻣﯽ آﯾﺪ، ﻣﺨﻠﻮق ﺧﺪا ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣـﯽ رود. ﺑـﺎ در ﻧﻈـﺮ ﮔـﺮﻓﺘﻦ ﻣﻌﻨﺎی ﺧﻠﻖ ﺗﮑﻮﯾﻨﯽ و ﺗﻘﺪﯾﺮی، ﺧﻠﻖ ﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن ﺗﻮﺳﻂ ﺧـﺪا ﻣـﺮدود و ﺧﻠـﻖ ﻏﯿﺮﻣﺴـﺘﻘﯿﻢ آن ﺗﺄﯾﯿﺪ ﻣﯽ ﮔﺮدد. ﻧﻈﺮﯾﺎت داﻧﺸﻤﻨﺪان ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺷﯿﻌﻪ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻋﺘﻘﺎد ﺑﻪ ﺧﻠﻖ ﻏﯿﺮﻣﺴﺘﻘﯿﻢ اﻓﻌﺎل اﻧﺴﺎن، ﺑﻪ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻧﺰدﯾﮏ ﺗﺮ اﺳﺖ و آراء اﺷﺎﻋﺮه و ﻣﻌﺘﺰﻟﻪ و ﻣﺘﻘﺪﻣﺎن ﺷﯿﻌﻪ در ﺗﻌﺎرض ﺑﺎ اﯾﻦ رواﯾﺎت ﻗﺮار داد.
خلاصه ماشینی:
با توجه به معنای لغوی کلمۀ تقدیر، سه معنا را میتوان برای خلق تقدیری در نظر گرفت: اول، معنای اصطلاحی آن یعنی تقدیر اعمال انسان در علم الهی، در این معنا افعال انسان بدان سبب که در علم ازلی خدا مشخص بود،ه مخلوق خدا به شمار میروند.
ازآنرو که خلق نیز در اصل بهمعنای تقدیر است، اضافۀ تقدیر به خلق از باب تأکید بر معنای لغوی خلق است؛ این معنا در قرآن مورد تأکید قرار گرفته و اکثر مفسران خلق پرنده توسط حضرت عیسی علیه السلام را خلق تقدیری میدانند.
۲. اعتبارسنجی اسناد روایات خلق افعال انسان این روایات درمجموع هفت عدد است که شیخ صدوق آنها را در پنج کتاب التوحید، الخصال، عیون اخبار الرضا، معانی الاخبار و صفات الشیعه در قالب چهار سند آورده است.
»۱۸(رازی، ۱۴۲۰ق، ج8، ص227) اگرچه شیخ صدوق در اعتقادات الامامیه، تقدیر در عبارت «خَلقَ تقدیرٍ» را بهمعنای اصطلاحی آن تفسیر کرده و بازگشت آن را به علم ازلی الهی میداند، در کتاب التوحید در شرح اسماء الله، تقدیر در «خَلقَ تقدیرٍ» را بهمعنای لغوی آن گرفته و فعل حضرت عیسی را مصداق همان خلق تقدیری میداند که در این دسته از روایات مطرح شده است.
صدوق خلق تقدیری را علم ازلی خدا به مقادیر افعال انسان معنا کرده و این برخلاف معنای لغوی است؛ زیرا هیچ شاهدی وجود ندارد که خلق بهمعنای علم باشد.
نتیجه خلق غیرمستقیم و با واسطۀ افعال انسان توسط خدا از مسلمات معارف روایی به شمار میرود که در لسان روایات، از آن به خلق تقدیری تعبیر میشود و خلق مستقیم و مباشر که از آن به خلق تکوینی تعبیر میشود، مورد انکار روایات و برخلاف معارف قرآنی و روایی است؛ زیرا این عقیده مستلزم جبر است.