چکیده:
بررسی و نقد جایگاه و نقش اسباب نزول در تفسیر »الفرقان فی تفسیر القرآن« اثر دکتر محمّد صادقی است تفسیر الفرقان در شمار تفسیرهای معاصر قرار دارد و به شیوه تفسیر قرآن به قرآن نگارش یافته و روایات تفسیری را به عنوان ابزارهای فرعی تفسیر قرآن شناخته است. به همین دلیل روایات اسباب نزول در این تفسیر بر خلاف روش مرسوم مفسّران در پاورقی آمده است که نشانگر دید منفی و محتاطانه مفسّر است. وجود روایات اسرائیلی در میان روایات اسباب نزول، وجود روایات جعلی اسباب نزول منبعث از تعصبهای مذهبی، و آمیختگی مصادیق با اسباب نزول آیات از جمله دلایل بی مهری مفسّر نسبت به اسباب نزول است.
از این رو، مولّف تفسیر الفرقان نسبت به سند روایات تفسیری به ویژه روایات سبب نزول اهتمام خاصّی دارد و عموم نص را بر خصوص سبب مقدم میشمارد و بر لزوم موافقت معنای روایات با مدلول آیات قرآن تاکید میکند.
با وجود اظهار نظرهای منفی از سوی نویسنده الفرقان، وی در برخی موارد از جمله در تفسیر آیه، تایید نظر تفسیری، تثبیت باورهای مذهبی و بیان ارتباط جملههای آیه از اسباب نزول بهره برده است.
ملاکهای نقد اسباب نزول در الفرقان عبارتند از: منطوق قرآن، ضرورتهای کلامی و حقایق تاریخی.
در این تفسیر، سازگاری یک سبب نزول با مفهوم آیه، باعث برتری آن بر دیگر روایات شده است. نیز پرهیز مولّف از دخالت دادن تعصبهای مذهبی در نگارش تفسیر و نقل اسباب نزول شایان توجه است. کیفیت نقل اسباب نزول از منظر اجمال و تفصیل و میزان توجه به سلسله افراد سند و منابع اسباب نزول از جمله موضوعاتی است که در این مقاله آمده است.
خلاصه ماشینی:
مؤلف در سبب نزول آیه می نویسد: (گفته اند: (این آیه در باره (اصحاب صفه) نازل شده است، زیرا که رسول خدا (ص) خود متکفل امور ایشان بود، پس آنان در باره پیامبر سخنها گفتند و خداوند نیز در پاسخ ایشان مطلبها فرمود.
گفتند: آیا شما در این باره چیزی دیده اید؟… پس جبرئیل نازل شد و به پیامبر(ص) عرض کرد: وقتی نزد تو آمدند به ایشان بگو: (ان مثل عیسی…) الفرقان3ـ4/165 الفرقان در برخی موارد، در متن تفسیر به سبب نزول تصریح می کند و بر اساس آن، به تفسیر و تبیین آیه می پردازد: * (اولما اصابتکم مصیبة قد اصبتم مثلیها قلتم انی هذا…)11 وآیا هنگامی که آسیبی به شما رسید که خود دو چندان آن را [به طرف مقابل] وارد ساخته بودید، گویید: این آسیب از کجا رسید؟… …و دو برابر آنچه که به شما آسیب رساندند، شما به آنان آسیب رساندید.
) الفرقان2/92 وی در پاورقی، روایت سبب نزول را از ابن عباس به این شرح نقل کرده است: (از ابن عباس روایت شده است که گفت: پیامبر(ص) جنیان را به عیان ندیده و برآنان چیزی تلاوت نکرده است، ولی رسول خدا با جمعی از اصحاب خود به سوی بازار عکاظ می رفت، بین شیاطین و اخبار آسمانی حائل واقع شده بود.
میزان توجه به نام روایتگران سبب نزول روش الفرقان بر این است که هنگام نقل روایت، تنها نام روایتگر نخست را که از صحابه، تابعان یا ائمه معصومین(ع) هستند، می آورد و نیز منبع یا منابعی که روایت در آنها ذکر شده است، اما افراد سلسله سند را یکایک نام نمی برد.