خلاصة:
«گلشن معانی» مجموعه اشعار «شیخ محمد کازرونی» متخلص به «ایزدی» در قرن سیزدهم هجری است. بسامد کاربردی قوالب شعری در این مجموعه (مثنوی، قصیده، غزل، حکایات، تمثیلات و...» بیانگر توجه ویژه شاعر به قالب غزل است.
آرکائیسم یا کهنگرایی، بهرهگیری از موسیقی درونی به منظور ایجاد هارمونی و هماهنگی میان واژهها، نظم و توالی در تکرار واژه و بافت عبارت، کاربرد واژههای عربی، افعال و قیود خاص، جهش ضمیر و... از خصایص سرودههای اوست.
به جز این بهرهگیری کامل از تمامی امکانات مجازی و استعاری کلام، به دلیل آشناییزدایی از زبان و تبدیل زبان عادی و هنجار به بیانی هنری و تاثیرگذار، مجال تامل و تدقیقی تازه را برای مخاطب فراهم میآورد.
درونمایههای شعری «ایزدی» بویژه در بخش مدایح مشتمل بر انگارههای اعتقادی و درون یافتهای عرفانی او از جایگاه ویژهای برخوردار است.
ملخص الجهاز:
ـ آوردن قیود خاص ســـبک بگرفـــت راه آب چـــون بـــاد فتــاد آنجــا کــه آن مــه رو درافتــاد شــکرلب گــر بــود شــیرین عبــادت دل و جــان را بــرد چابــک بــه غــارت ـ کاربست افعال پیشوندی و مرکب پیشوندی بـــه نـــازی دل ز عاشـــق دررباینـــد درجـــور آن گهـــش بـــر رخ گشـــایند ز بــیم جــان بــه کنجــی درخزیدنــد چــو مســت از محتســب دم درکشــیدند ـ آوردن «باء» تأکید در ابتدای افعال وانگـــاه بـــه شـــور و وجـــد و حـــالی بگــــرفتم مــــن خجســــته فــــالی بشــــــکفت ز گلشــــــن معــــــانی ایـــــن نوگـــــل در ربیـــــع ثـــــانی ـ کاربرد ویژه «یاء استمرار» برخـــی چـــو ازیـــن نمونـــه گفتـــار بـــا خـــویش بگفتمـــی بـــه هنجـــار نــه دل بــا وی دمــی کــردی مــدارا نـــه وصـــل روی یـــارش بـــود یـــارا مصادیق تشبیه در سروده های «ایزدی » در دو حوزه «فشرده » و «گسترده » قابل بررسی است ، در بخش «تشبیهات گسترده » از میان اقسام تشـبیه ، «تشـبیه مضـمر و تفضـیل » از بسامد درخور توجهی برخوردار است : - هـــیچ نیایـــد همـــال او بـــه تصـــور رســتم دســتان کجــا و رســتم تصــویر - پـــیش دو چشـــم جـــادوی ســـحارت از بــس کــه ســحر ورزد و از بــس فــن - بــا بیســت چشــم کــور بــود نــرگس بـــا ده زبـــان خمـــوش بـــود سوســـن - گر خضر بدان چشمه بودشادعجب نیست کاندر خط سبز تـو ندیـده اسـت دهانـت - گفتمش از دو زلف تو خون شده نافه ختن گفت ز مهر عارضم تیره شـده مـه فلـک در «تشبیهات فشرده » ایزدی ، ابداع و ابتکار بندرت مشاهده میشود، به بیان دیگـر ایـن موارد بیشتر مبتنی بر تکرار مضامین پیشینیان است : نوعروس چمن ، فرزین رخ ، شحنه سخط ، یأجوج ستم ، صفحه رخسار، جوهری خرد، افسر فخـر، مرهم نوش ، شمشیر ابرو، صدف حسن ، آیینه خاک ، گل آتش ، بحر جمال ، ساغر آفتاب ، تـرک سـپهر، دژخیم فلک ، خاشاک خیال و...