خلاصة:
صدرالدین عینی(1333-1256ﻫ.ش/1954-1878م.) یکی از بزرگترین و تاثیرگذارترین چهرههای ماندگار زبان وادب فارسی در تاجیکستان و«یادداشتها»ی او به یقین مهمترین اثر ادبی قرنهای نوزدهم و بیستم این خطه است. براستی ویژگی یادداشتهای صدرالدین عینی چیست که بزرگانی در ایران و جهان را به تحسین آن واداشته است؟پاسخ این پرسش را خواننده آگاه از مطالعه این اثر ممتاز درمی یابد که مولف در سالهای پایانی عمر خود،با فاصله گرفتن از زمان وقایع، خاطره نگاشته های دوران کودکی و جوانیش را با زبانی شیرین و روان بتصویر میکشد و اطلاعاتی جامع از بخارای یکصد سال پیش را چنان بخواننده ارائه میدهد که میتوان آن را دانشنامه زبان و ادب تاجیکی دربخارای قرنهای نوزدهم و بیستم نام نهاد. زبان و شیوه نگارش اثر یادآور نثر تاریخ بیهقی و گلستان سعدی و آثاری از گورگی و بالزاک بوده و سبک اثر رئالیستی با لایه هایی ظریف از ایدئولوژی سوسیالیستی است که خط مشی کلی نویسندگان تحت نفوذ روسیه تزاری را در آن زمان نشان میدهد. در این مقاله برای نخستین بار در ایران،ارزشهای ادبی و زبانی این اثر سترگ و نمایی از زندگی فارسی زبانان فرارودی در دوره ای از زندگی نویسنده بررسی شده است.
ملخص الجهاز:
براسـتی ویژگی یادداشتهای صدرالدین عینی چیست که بزرگانی در ایـران و جهـان را بـه تحسین آن واداشته است ؟پاسخ این پرسش را خواننده آگاه از مطالعه این اثر ممتاز درمی یابد که مولف در سالهای پایانی عمر خود،با فاصله گـرفتن از زمـان وقـایع ، خاطره نگاشته های دوران کودکی و جوانیش را با زبـانی شـیرین و روان بتـصویر میکشد و اطلاعاتی جامع از بخارای یکصد سال پیش را چنان بخواننده ارائه میدهد که میتوان آن را دانشنامة زبان و ادب تاجیکی دربخارای قرنهای نـوزدهم و بیـستم نام نهاد.
نکته ای که خواننـدة ایـن کتاب ـ والبته بیشتر آثار پدید آمده در آسیای مرکزی در دوران تسلط روسها ـ بایـد بـه آن توجه داشته باشد، تأثیر آموزه هـای سوسیالیـستی و کمونیـستی اسـت کـه سـبک رئالیـسم تاریخی عینی راـ که خود یکی از بنیانگذاران آن در آثـار ادبـی مـاوراءالنهرسـت ـ در ایـن کتاب و بیشتر آثار او و البته هم عصرانش گاهی دچار لغزش ودر برخی مـوارد زیـاده روی میکند، اگر چه این موضوع از اهمیت ادبی و اجتماعی آثارعینی نمیکاهد.
اوکه درآن زمان دبیر اتحادیـة نویـسندگان شوروی است ، بلندگوی تبلیغاتی آنان میشود، اگرچه در مواقعی نیز از این موقعیت اسـتفاده میکند و در جهت تثبیت و ترویج هویت زبان و ادب فارسی ـ تاجیکی نقش مهمی بـازی میکند، بگونه ای که شاید اگر وساطت او نبود عینی به خاطر افکار تجددخواهیش در زندان استالین میمرد و یا کتاب مهم اوـ نمونه ادبیات تاجیک ـ که بنوعی مبارزه با نفوذ روسـیه و ازبک گرایی بود، چاپ نمیشد.