خلاصة:
در منابع فتوح و تاریخ های عمومی نام چند نفر به عنوان نخستین فاتحان آذربایجان و اردبیل ذکر شده است. طبق صحیح ترین روایات حذیقه بن یمان صحابه رسول الله (ص) که یکی از شیعیان نخستین امام علی (ع) بود و با شناخت عمیقی که از اسلام داشت تا هنگام رحلت مدافع راستین امام علی (ع) بود؛ نخستین کسی است که اسلام را با پیمان صلح به آذربایجان و اردبیل آورد و بذر دوستی اهل بیت (ع) را در این شهر پاشید. این مقاله پس از نقد و بررسی روایات مربوط به فاتحان اردبیل و بر گزیدن روایات معتبر، به نقش حذیفه بن یمان در فتوح اسلامی می پردازد و نقش وی را در حرکت فکری و فرهنگی نخستین روزهای ورود اسلام به اردبیل و نقش دیگر حکمرانان این منطقه تا سال چهلم هـ .ق تبیین می کند. روش تحقیق مقاله، توصیفی - تحلیلی همراه با نقد و بررسی روایات فتوح این منطقه خواهد بود و فرضیه مقاله آن است که حذیفه بن یمان و دیگر حکمرانان اسلامی، نخستین پیام آور اسلام و دوستی اهل بیت (ع) در آذربایجان و اردبیل بودند و روایات دیگر مربوط به فاتحان این منطقه اخباری غیرمعتبر و غیر موثق است .
In resources on fotoohs and books on general history، the names of some individuals as the first fatihs of Azerbaijan and Ardebil are cited. According to the most valid anecdotes available، Hozeyfe bin Yamān، the companion of Mohammad (SA)، who was one of the first Shiites and real defenders of Imam Ali (AS)، having a deep knowledge about Islam، was the first person who brought Islam with a peace treaty into Azerbaijan and Ardebil. He established a foundation based on friendship with the household of the prophet of Islam. In this article، the attempt is made، first، to analyze and criticize the narrations related to the fatihs of Ardebil and select the valid ones and then to clarify the role of Hozeyfe bin Yamān in Islamic triumphs and the mental and cultural movements of the early days after the entrance of Islam to Ardebil considering the role of other rulers in this area untill 660 AD. The article follows a descriptive-analytical method along with a critical analysis of narrations about the victories in the area. The hypothesis dealt with in this article is “Hozeyfe bin Yamān together with other Islamic rulers، who were the first messengers of Islam and friendship with the household of the Prophet of Islam، have been in Azerbaijan and Ardebil; therefore other narrations related to the fatihs of this area are invalid news.
ملخص الجهاز:
این روایت چنین است :«هنگامی که نعیم بن مقرن برای بار دوم همدان را گشود به سوی ری رفت خلیفه دوم به او نوشت که سماک بن خرشه انصاری را به کمک بکیر بن عبدالله به آذربایجان بفرستد.
بهرام پسر دیگر فرخزاد راه عتبه را گرفت و با سپاه خویش به پیکار وی شتافت ولی شکست خورد و متواری گردید و ناگزیر شد تا با عتبه صلح کند و از این پس آذربایجان آرام گردید و عتبه پیمان صلحی با مردم این منطقه ببست وخمس غنایم را برای عمر بفرستاد» (طبری، بیتا: 3 / 235 ).
ب) نقد متن خبر سیف درباره فتح آذربایجان روایت سیف که تنها برای نخستین بار در تاریخ طبری آمده، دارای اشکالات متنی زیر است: 1- در منابع دیگر فتوح، متن خبر سیف وجود ندارد و همین موجب تردید بیشتر درآن است.
6- طبری از قول سیف از عهدنامه عتبه بن فرقد با مردم آذربایجان یاد می کند که سماک بن خرشه و بکیر بن عبدالله لیثی را بر آن شاهد گرفت و تاریخ آن سال 18 هـ .
به وضوح روشن است که در این سال مسلمانان هنوز در شرق عراق مشغول فتوحات بودند و وارد سرزمین های غرب ایران نشده بودند چه برسد به اینکه به آذربایجان رسیده باشند.
از متن ابن اعثم کوفی روشن می گردد، اشعث در حمکرانی خود دارای اشتباهاتی بوده، تصرفاتی در اموال عمومی داشته است و اخبار آن به امام علی (ع) رسیده بود و آن حضرت به وی هشدار داده، از وی خواسته است که نامه وی را برای مردم بخواند و از آنان بیعت بگیرد.