چکیده:
ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ و ﺗﺼﻮر وی درﺑﺎره ﺧﺪا از ﺣﻮزهﻫﺎی ﻓﻠﺴﻔﻲ و اﻟﻬﻴﺎت ﻣﺴـﻴﺤﻲ، ﻓﻠﺴـﻔﻪ اﺳﭙﻴﻨﻮزا و ﻓﻠﺴﻔﻪ دﻛﺎرت ﻣﺘﺄﺛﺮ اﺳﺖ. ﻫﻤﭽﻨﻴﻦ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ از ﺑﻌﻀﻲ ﻣﻜﺎﻟﻤﺎت اﻓﻼﻃﻮن ﻫﻢ ﺗﺄﺛﻴﺮ ﭘﺬﻳﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ. در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل، ﺷﺄن ﻛﻼﻣﻲ آﺛﺎر ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ از آﺛـﺎر دﻛـﺎرت و اﺳـﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻴﺶﺗﺮ اﺳﺖ و ﻓﻠﺴﻔﻪ او ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﻠﺴﻔﻪ ﻣﺎﻟﺒﺮاﻧﺶ ﺧﺪاﻣﺤﻮر اﺳﺖ. ﺑﻪ ﻧﻈﺮ ﻻﻳﺐﻧﻴـﺘﺲ، ﻋﻠـﺖ ﻓﺎﻋﻠﻲ و ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ در ﺟﻬﺎن ﻃﺒﻴﻌﺖ ﺗﻮﺳﻌﻪ و ﺗﺪاوم ﻋﻠﻴﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ. ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ اﻳﻦ ﺗﻔﻜﺮ ﺑﻪ ﻗﺎﻋﺪه »ﻻ ﻣﺆﺛﺮ ﻓﻲ اﻟﻮﺟـﻮد اﻻّ اﷲ« ﻧﺰدﻳـﻚ ﻣـﻲﺷـﻮد. ﻻﻳـﺐﻧﻴـﺘﺲ در ﻧﻈﺮﻳـﻪ ﻫﻤﺎﻫﻨﮕﻲ ﭘﻴﺸﻴﻦﺑﻨﻴﺎد ﻋﻠﻴﺖ ﻣﺎﺷﻴﻨﻲ را ﺗﺤﺖ ﻋﻠﻴﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫﺪ. ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺮداﺷﺖ دﻛﺎرت از ﺧﺪا را ﻣﻮرد ﺣﻤﻠﻪ ﺷﺪﻳﺪ ﻗﺮار ﻣﻲدﻫـﺪ و آن را ﺑـﻪ ﺧـﺪای اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺗﺸﺒﻴﻪ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ اﺻﻞ ﭼﻴﺰﻫﺎﺳﺖ و ﻧﻮﻋﻲ ﻗﺎدر ﻣﻄﻠﻖ اﺳﺖ ﻛـﻪ ﻃﺒﻴﻌـﺖ اوﻟﻴـﻪ ﻧﺎﻣﻴﺪه ﻣﻲﺷﻮد و ﻓﺎﻗﺪ اراده و ﻓﺎﻫﻤﻪ اﺳﺖ. ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻣﻞ دﻛﺎرت آن ﺧﺪاﻳﻲ ﻧﻴﺴﺖ ﻛـﻪ ﻣـﺎ ﺗﺼﻮر ﻣﻲﻛﻨﻴﻢ و ﺑﻪ او اﻣﻴﺪوارﻳﻢ، ﻳﻌﻨﻲ ﺧﺪای ﻋﺎدل و ﻋﺎﻗﻞ ﻛﻪ ﻫﺮ ﻣﻤﻜﻨﻲ را ﺑﺮای ﺧﻴـﺮ ﻣﺨﻠﻮﻗﺎﺗﺶ اﻧﺠﺎم ﻣﻲدﻫﺪ. ﺧﺪاﻳﻲ ﺳﺎﺧﺘﮕﻲ ﻣﺜﻞ ﺧﺪای دﻛﺎرت ﺑـﺮای ﻣـﺎ ﻫـﻴﭻ ﺗﺴـﻼی دﻳﮕﺮی ﺟﺰ ﺗﺴﻼی ﺻﺒﺮ از روی ﺟﺒﺮ ﺑﺎﻗﻲ ﻧﻤﻲﮔﺬارد. اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﻫﺮ ﺗﺼﻮر ﻳﺎ ﺗﻌﺮﻳﻔـﻲ از ﺧـﺪا را ﺑـﻪ ﻋﻨـﻮان ﻣﻮﺟـﻮدی ﻋﺎﻗـﻞ و ﺻـﺎﺣﺐ اراده رد ﻣﻲﻛﻨﺪ. ﺑﻪ ﺑﺎور وی، ﺧﺪا از ﻃﺮﻳﻖ ارادة آزاد ﻋﻤﻞ ﻧﻤﻲﻛﻨﺪ. اراده و ﻋﻘﻞ ﺑـﺎ ﻃﺒﻴﻌـﺖ ﺧـﺪا ﻫﻤﺎن ﻧﺴﺒﺖ را دارﻧﺪ ﻛﻪ ﺣﺮﻛﺖ و ﺳﻜﻮن. از اﻳﻦ رو، ﺟﻬﺎن ﻳﻚ ﻧﻈﻢ و ﻧﻈﺎم ﻣﻜﺎﻧﻴﻜﻲ و رﻳﺎﺿﻲ اﺳﺖ و ﺑﻪ ﻫﻴﭻ ﻣﻌﻨﺎ اﻧﺴﺎﻧﻲ، ﻫﺪﻓﻤﻨﺪ و اﺧﻼﻗﻲ ﻧﻴﺴﺖ. ﻫﺮ ﭼﻴﺰ ﻣﻄﺎﺑﻖ ﺑـﺎ ﻗـﺎﻧﻮن ﻋﻴﻨﻲ و اﻧﻌﻄﺎفﻧﺎﭘﺬﻳﺮ ﻋﻠﺖ و ﻣﻌﻠﻮل رخ ﻣﻲدﻫﺪ. ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ اﻧﺘﻘﺎد ﺷﺪﻳﺪ از ﻧﮕﺮش اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺑﻪ ﺧﺪا ﻣﻲﮔﻮﻳﺪ: ﺧﺪا ﻳﻚ ذﻫﻦ، ﻳﻚ ﺷﺨﺺ و ﻳﻚ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻌﻴﻦ اﺳﺖ، اﻣﺎ در ﻋﻴﻦ ﺣﺎل ﻛﺎﻣﻞﺗﺮﻳﻦ ﺟﻮﻫﺮﻫﺎﺳﺖ، ﺧﺪا، ﻣﻨﺎد ﻣﻨﺎدﻫﺎﺳﺖ ﻛـﻪ ﺑﺎ ﻧﻈﻢ رﻳﺎﺿﻲ دﻗﻴﻖ ﺧﻮد، اﻋﻤﺎل و ﺗﺄﺛﻴﺮات ﻇﺎﻫﺮی ﻣﻨﺎدﻫﺎ را ﻫﻤﺎﻫﻨﮓ ﻣﻲﺳﺎزد. ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﻌﺪ از ﻓﺮاز و ﻓﺮودﻫﺎ، ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﻳﻚ ﻃﺒﻴﻌﺖ، ﻳﻌﻨﻲ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻨﻔﺮد ﻳﺎ »ﻣﻨﺎد ﻣﻨﺎدﻫﺎ« را ﺑﻪ ﻋﻨﻮان ﻣﻮﺟﻮد ﻛﺎﻣﻼ ﻣﺘﻌﺎﻟﻲ ﻳﺎ ﺧﺪا ﻣﻌﺮﻓﻲ ﻣﻲﻛﻨﺪ ﻛﻪ ﺑﻪ ﺣﻜﻢ ﺿﺮورت اﺧﻼﻗﻲ ﻣﺠﺒﻮر اﺳﺖ ﺑﻬﺘﺮﻳﻦ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ را ﺑﻴﺎﻓﺮﻳﻨﺪ. آﻳﺎ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ در ﻧﻬﺎﻳﺖ ﺑﻪ ﻓﻠﺴﻔﺔ اﺳﭙﻴﻨﻮزا - ﻛﻪ آن را ﺑﻪ ﺷﺪت رد ﻣﻲﻛﺮد - ﻧﺰدﻳﻚ ﻧﺸﺪه اﺳـﺖ؟ ﺟﺒـﺮ و ﺿـﺮورت اﺧﻼﻗـﻲ ﻻﻳـﺐﻧﻴـﺘﺲ ﺑـﺎ ﺿﺮورت و ﺟﺒﺮ ﻃﺒﻴﻌﻲ اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﭼﻪ ﺗﻔﺎوﺗﻲ دارد؟ در اﻳﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﻛﺮدهاﻳﻢ: 1- اﻟﻬﻴﺎت ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ را ﺗﺒﻴﻴﻦ ﻛﻨﻴﻢ. در اﻟﻬﻴﺎت ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﻧﻜﺎت ﺑﺪﻳﻌﻲ وﺟﻮد دارد ﻛـﻪ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻴﺶﺗﺮ ﺑﻪ دﻛﺎرت در ﻣﺮاﻛﺰ ﻓﻠﺴﻔﻲ اﻳﺮان ﻣﺎﻧﻊ درﻳﺎﻓﺖ آﻧﻬﺎ ﺷﺪه اﺳﺖ. 2- ﺑﺮﺧﻲ از آراء ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ را در اﻟﻬﻴﺎت ﺑﺎ ﻧﻈﺮات اﻓﻼﻃﻮن، ارﺳﻄﻮ، دﻛﺎرت، ﻣـﺎﻟﺒﺮاﻧﺶ و اﺳﭙﻴﻨﻮزا ﺗﻄﺒﻴﻖ و ﻣﻘﺎﻳﺴﻪ ﻛﻨﻴﻢ. 3- اﻟﻬﻴﺎت ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ را از ﺑﺮﺧﻲ ﺟﻬﺎت و در ﺣﺪ ﮔﻨﺠﺎﻳﺶ ﻣﻘﺎﻟـﻪ ﻣـﻮرد ﻧﻘـﺪ و داوری ﻗﺮار دﻫﻴﻢ.
خلاصه ماشینی:
ﺧﺪای ارﺳﻄﻮ ﻋﺎﻟﻢ را ﺑﻪ وﺟﻮد ﻧﻴﺎورده اﺳﺖ و ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ، ﻣﻤﻜـﻦ اﺳـﺖ اﻳـﻦ ﺟﻮﻫﺮ ﻣﻔﺎرق )ﻣﺤﺮک ﻧﺎﻣﺘﺤﺮک( ﺑﻴﺶ از ﻳﻜﻲ ﺑﺎﺷﺪ، ﭼﺮاﻛﻪ ﺗﻤﺎم ﺟﻮاﻫﺮ ﻣﻔﺎرق ارﺳﻄﻮﻳﻲ ﻓﻮقﻃﺒﻴﻌـﻲ اﻧـﺪ؛ ﭘﺲ آﻳﺎ ﻣﻲﺗﻮان ﮔﻔﺖ ﻛﻪ ﺧﺪای ارﺳﻄﻮ ﺧﺪای وﺟﻮدی و ﺧﺪای ﺧﺎﻟﻖ اﺳـﺖ؟ اﮔـﺮ »ﻣﺤـﺮک ﻧـﺎﻣﺘﺤﺮک« ارﺳﻄﻮ را ﺧﺪای ﺟﻬﺎن ﺑﺪاﻧﻴﻢ، ﻣﻄﻤﺌﻨﺎ اﻳﻦ ﺧﺪا ﺗﻨﻬﺎ ﻋﻠﺖ ﻏﺎﻳﻲ ﻋﺎﻟﻢ اﺳﺖ.
. (Jolley,1995, pp از ﻧﻈﺮ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ، ﺗﻔﻜﺮ و اﺳﺘﺪﻻل ﺗﻨﻬﺎ ﺗﻮﺳﻂ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺣﻘﺎﻳﻖ ﺿﺮوری و اﻧﺪﻳﺸﺪن درﺑﺎره ﺧﻮد و ﺧﺪا و ﺟﻮﻫﺮ و ﻣﻨﺎد، ﻣﻤﻜﻦ اﺳﺖ.
ﺗﻔﺎوت دﻳﮕﺮ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﺑﺎ اﺳﻼﻓﺶ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ وی ﺧـﺪا را ﺟﻬﺖ ﻋﻘﻠﻲ ﺟﻬﺎن ﻣﻤﻜﻦ ﺑﻪ اﻣﻜﺎن ﺧﺎص ﻣﻲداﻧﺪ: »ﺑﺎﻳﺪ آﺧﺮﻳﻦ ﺟﻬﺖ ﻋﻘﻠﻲ اﺷﻴﺎ در ﮔﻮﻫﺮی واﺟﺐ ﺑﺎﺷـﺪ ﻛﻪ ﻣﺎ او را ﺧﺪا ﻣﻲﻧﺎﻣﻴﻢ« )ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ، 5731، ص 821؛ 1831، ص 48(.
ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻳﻦ، از ﻧﻈﺮ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ، ﭘﺎﺳـﺦ دادن ﺑـﻪ اﻳـﻦ ﭘﺮﺳـﺶ ﺑﺪﻳﻦ ﻧﺤﻮ »ﻣﺴﺎوق ﺑﺎ اﻳﻦ ﻗﻮل اﺳﺖ ﻛﻪ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻴـﺰی را ﺑـﺪون ﺟﻬـﺖ ﻛـﺎﻓﻲ ﺑـﺮای اراده ﺧـﻮﻳﺶ اراده ﻣﻲﻛﻨﺪ و اﻳﻦ ﺑﺮ ﺧﻼف اﺻﻞ ﻣﺘﻌﺎرف ﻳﺎ ﻗﺎﻧﻮن ﻛﻠﻲ ﻫﺮ ﺣﺎدﺛﻲ اﺳﺖ؛ اﻳﻦ ﻋﻘﺐﻧﺸﻴﻨﻲ ﺑﻪ ﻃﺮف ﻋﺪم ﺗﻌﻴﻦ و ﺿﺮورت اﺳﺖ ﻛﻪ ﻣﻦ ﺑﻪ ﺗﻔﺼﻴﻞ آن را رد ﻛﺮده و ﻧﺸﺎن دادهام ﻛﻪ ﺣﺘﻲ در ﻣﺨﻠﻮﻗﺎت، ]اﻣﺮی[ ﻣﻄﻠﻘﺎ ﻣﻮﻫﻮم و ﺑﺮ ﺧﻼف ﺣﻜﻤﺖ ﺧﺪاوﻧﺪ اﺳﺖ، ﮔﻮﻳﺎ او ﻣﻲﺗﻮاﻧﺪ ﺑﺪون ﺟﻬﺖ ﻋﻤﻞ ﻛﻨﺪ« )ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ و ﻛـﻼرک، 1831، ص99؛112-902 ,591-491.
اﻣﺎ ﺑﺮای ﺧﻮد اﻳﻦ اراده ﻧﻴﺰ ﺟﻬﺖ ﻛﺎﻓﻲ ﻻزم اﺳـﺖ و آن ﻧﻴـﺰ ﺟـﺰ ﺧﻴﺮ ﺧﺪاوﻧﺪ ﭼﻴﺰ دﻳﮕﺮی ﻧﻴﺴﺖ.
ﺣﻘﻴﻘﺖ اﻳﻦ اﺳﺖ ﻛﻪ ﻻﻳﺐﻧﻴﺘﺲ ﻣﻴﺎن وﺟﻮد ﺧﺪا و ﺻﻔﺎت او دﭼـﺎر ﺧﻠـﻂ ﺷـﺪه اﺳـﺖ.