چکیده:
نقش و سهم واقعی ریاضی دانان در فرایند تکوین معماری از زوایای تاریک و مورد اختلاف مطالعات علوم و معماری در دوره اسلامی است. با توسعه فعالیت های عمرانی و نیاز به علوم ریاضی در سده های نخست، ریاضی دانان به معماران و صنعت گران در برخی مسائل ریاضی مشاوره می دادند. ریاضی دانان افزون بر سرپرستی ساخت برخی بناهای حکومتی، واسطه کاربرد دقیق تر علوم ریاضی در گروهی از معماران و صنعت گران تا سده چهارم هجری شدند. از حدود سده پنجم هجری با ارتقای دانش ریاضی معماران و تقویت نقش محوری مهندسان معمار، سهم ریاضی دانان جز کاربرد حساب در ابنیه کاهش چشم گیر یافت. مقاله حاضر الگویی توصیفی از نقش ریاضی دانان و کاربرد دانش ریاضی ایشان در فرایند تکوین معماری از روزنه متون تاریخی سده های دوم تا یازدهم هجری عرضه می کند. الگویی که نشان می دهد ریاضی دانان با وجود مشارکت در حوزه هایی از شهرسازی، ساختارهای آبی، حساب ابنیه، و نجوم معماری سده های نخست، در تمام این دوران نقش چندانی در طراحی معماری و نقوش تزیینی بناها نداشته اند.
خلاصه ماشینی:
مقالۀ حاضر الگویی توصیفی از نقش ریاضیدانان و کاربرد دانش ریاضی ایشان در فرایند تکوین معماری از روزنۀ متون تاریخی سدههای دوم تا یازدهم هجری عرضه میکند.
بازخوانی نقش ریاضیدانان در معماری دورۀ اسلامی نویسندۀ ناشناس حدود العالم من المشرق إلی المغرب (372 ق)، پس از شرح ابعاد ریاضی اهرام مصر در نزدیکی فسطاط، اینگونه از پیوند علوم با بناها یاد میکند: «در این هرمین، بسیاری از علوم طب و نجوم و هندسه و فلسفه حفر شده است» (حدود العالم...
بر اساس متون ریاضی و تاریخی، کاربردیترین نقش ریاضیدانان و به تعبیری محاسبان و کاتبان (دبیران) در تمام این دوران، کاربرد حساب در فرایند ساخت بوده است.
در دورۀ صفوی نیز به نقش ریاضیدانان و مهندسان معمار در ساخت بناهای مهم شهری چون مسجد جامع عباسی اصفهان اشاره شده است.
چرباچی نیز این سؤال را طرح میکند که معماران و صنعتگران چگونه هندسه را آموخته بودند و چه دانشی از هندسه برای یادگیری در دسترس آنها بود؟ او افزون بر ارتباطی مستقیم، آموزش هندسه و روند علمی طراحی هندسی به اصحاب صناعات را مرتبط با ریاضیدانان و رسالات هندسۀ عملی میداند (صص751-753).
از سدۀ پنجم هجری با توسعۀ دانش هندسی اصحاب معماری، نقش اصلی در گزارش عملیات ساختمانی بر عهدۀ مهندسان معمار است.
این وظایف ریاضیدانان را در ارتباط مستقیم با اصحاب معماری قرار داد و ایشان در برخی مسائل ریاضی و فنی ساخت مشارکت نمودند.
به عبارت دیگر میزان سهم ریاضیدانان در معماری، با میزان دانش ریاضی اصحاب معماری برای مقاصد عملی و انسجام اصناف ایشان در دورۀ اسلامی نسبت معکوس دارد.