چکیده:
چکیده متنهای گوناگون از دیرباز، با یکدیگر ارتباطی بینامتنی داشته و ازنظر زبانی، وزنی و معنایی بر یکدیگر اثر گذاشته و از هم اثر پذیرفتهاند. اگرچه این ارتباط از گذشته مطرح بوده است و تبادل کالم هنری را در بسیاری از آثار گذشتگان میبینیم، در دورۀ معاصر، میخائیل باختین، اندیشمند روسی، بار دیگر، مقولۀ بینامتنی را ازدیدگاهی نو بررسی کرده و کسانی همچون ژولیا کریستوا، روالن بارت و هارولد بلوم، تحت تأثیر باختین، به این مسئله پرداختهاند. براساس نظریۀ بینامتنی، هر متن برپایۀ متونی که پیشتر خواندهایم، معنا میدهد و بر رمزگانی استوار است که پیشتر شناختهایم. پیوند ناگسستنی مفاهیم نهجالبالغه و قرآن کریم، از ژرفایی بسیار برخوردار است و به روساخت، محدود نمیشود؛ بلکه درسطح ژرفساخت، پیوندی عمیق میان این دو کتاب برقرار است؛ بهطوری که در بسیاری از موارد، درک دقیق معنای موردنظر امام (ع) جز ازطریق آشنایی با متن پنهان و شناخت چگونگی رابطۀ این دو کتاب با یکدیگر میسر نیست. با خوانش دقیق خطبههای نهجالبالغه، به این نتیجه میرسیم که بیشترین شکل روابط بینامتنی قرآن با خطبههای نهجالبالغه، بهصورت نفی متوازی است که در آن، امام (ع) توانسته است نوعی سازش میان متن پنهان و متن حاضر ایجاد کند و تعاملی آگاهانه با آن پدید آورد.
خلاصه ماشینی:
"ایننوع از بینامتنیت بهطوری چشمگیر، در خطبههای نهجالبالغه بهکار رفته است و در اینجا، به ذکر نمونههایی از آن بسنده میکنیم: متن حاضر: امام علی (ع) در نکوهش کوفیان و بیان سستی و کاهلی آنان هنگام رویارویی با دشمن فرموده است: «ثم خرج إلی منکم جنید متذائب ضعیف کأنما یساقون إلی الموت و هم ینظرون» (نهجالبالغه، خطبۀ 27)؛ یعنی: آنگاه سپاهی اندک، مضطرب و پریشانحال برای مقابلهکردن با 222/ روابط بینامتنی قرآن با خطبههای نهجالبالغه دشمن، ازمیان شما بیرون آمد.
آیۀ یادشده نیز دقیقا به همین معنا اشاره میکند؛ با این تفاوت که خداوند متعال در اینجا، از کسانی که تصمیم دارند از زنانشان جدا شوند، خواسته است در طالق عجله نکنند؛ زیرا تعلل در طالق، خوشایند نیست؛ ولی درنهایت، بهنفع دو طرف تمام خواهد شد؛ دوفصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا / 522 بدین ترتیب، رابطۀ متن حاضر با متن پنهان، ازنوع نفی کلی است که باالترین درجۀ بینامتنیت محسوب میشود؛ زیرا کالم امام (ع) درمعنایی دیگر بهکار رفته و امام آن را درمعنای موردنظر خود بازآفرینی کرده است.
نتیجهگیری از آنچه در این نوشتار گفتیم، نتایج زیر بهدست میآید: دوفصلنامۀ علمی ـ پژوهشی تحقیقات علوم قرآن و حدیث دانشگاه الزهرا / 922 الف) ارتباط خطبههای نهجالبالغه بهعنوان متن حاضر با قرآن بهعنوان متن غایب یا پنهان، بیشتر آگاهانه و ازنوع نفی متوازی است و امام (ع) بهخوبی توانسته است میان متن پنهان و متن حاضر، سازش ایجاد کند و از معنای آن دفاع کند."