چکیده:
تمدن اسلامی به اذعان مورخان علم منشأ بسیاری از تحولات علمی و فناورانۀ کنونی و قرنها هدایتگر مبدع فعالیتهای علمی بوده است. پرسش اساسی آن است که نظام علمی حاکم بر تمدن اسلامی از چه ویژگیهایی برخوردار بوده که توانسته خود را بهعنوان کانون پیشرو و درونزای دانش به جهانیان معرفی کند. پاسخ در سنت مترقی دانشمندان مسلمان در کسب معرفت علمی نهفته است. روشها و قواعدی که براساس آن به کسب معرفت میپرداختند و سنتهایی که در نظام تعلیم و تحقیق تمدن اسلامی ریشه دوانده بود و همچنان بروز، معتبر و قابل استفاده در نحوۀ دستیابی به دانش اصیل، شیوۀ گسترش مرزهای علوم و پدیدآوری حوزههای جدید علمی است. این مقاله، اصولی را معرفی میکند که شاکلۀ اصلی سنت علمی در تمدن اسلامی را تشکیل داده است. بخشی از مباحث «سنت علمی» در مقولۀ «روش علمی» در تمدن اسلامی قرار میگیرد که زمینه را برای گسترش و تعمیق بحث فراهم میآورد.
خلاصه ماشینی:
"» 3 هرچند که حنین در این زمینه چیزی بر آنچه یونانیان بهویژه جالینوس عرضه کرده بود، نیفزود، 4 اما وی نماینده دانشمندانی است که در جمعآوری آثار دانشمندان پیشین، تنظیم و تألیف جدید از آنها اهتمام مینمودند؛ و زمینهای را فراهم کردند که بهعنوان مثال، حدود یک قرن بعد، (چهارم هجری) به نوآوری دانش چشم پزشکی در تمدن اسلامی توسط ابنهیثم منجر شد.
برای نمونه، غزالی در بارۀ طبیعیات میگوید: «اما در طبیعیات حق آلوده به باطل و صواب مشتبه به خطاست» (به نقل از گلشنی، از علم سکولار تا علم دین، ص 14) غزالی در کتاب فاتحة العلوم دربارۀ ریاضی میگوید: «همچنین است نظر در علم اقلیدس و المجسطی و دقایق حساب و هندسه، و ریاضت در آنها که خاطر را تشحیذ و نفس را نیرومند میکند و با این حال ما آن را به سبب یک آفت که درپی دارد منع میکنیم، زیرا از مقدمات علوم اوایل [علوم طبیعی و ریاضی و عقلی] است که مذاهب فاسدی درپی دارد، و اگرچه در خود علم هندسه و حساب مذهب فاسدی که متعلق به دین باشد وجود ندارد لیکن میترسم که بدان منتهی گردند.
» 1 موسی خوارزمی در کتاب جبر و مقابله، دانشورانی که روزگار خود را به تعلیم و تحقیق میگذرانند، چنین توصیف میکند: «دانشمندان روزگاران گذشته و خردمندان ملتهای پیشین پیوسته سرگرم نگارش و تصنیف بودهاند؛ آنان به اندازۀ توانایی و بینش، برای مردم پس از خود، در انواع دانش و گزیدههای حکمت و فلسفه کتابها تألیف و تصنیف کردهاند، بدان امید که در دیگر سرای پاداشی یابند و در این جهان از آنان نام نیک بر جای بماند، نام نیکی که همۀ ثروتها و پیرایههای مادی ـ که با رنج بسیار به دست میآید ـ در برابرش ناچیز است، و به شوق رسیدن به آن، رنج کشف رازهای دانش و زحمت حل مشکلات علمی آسان مینماید."