چکیده:
به گواه آثار سایر بزرگان ادبیات فارسی، می توان دریافت که شمار قابل ملاحظه ای از اشعار کلیات شمس، متعلق به مولانا نیست. اشعاری از سلطان ولد، سنایی، عطار، خاقانی و برخی دیگر با تغییراتی، در غزلیات شمس به نام مولانا ضبط شده است. می توان آمیختگی شعر شاعران پس از مولانا را با غزلیات شمس، ناشی از اختلاط دستنویس ها دانست؛ اما درباره اشعار شاعران پیش از مولانا، نظیر سنایی و عطار و...، می توان گفت که بیشتر این اشعار به دست خود مولانا به غزل های او راه یافته است. به عبارت دیگر، مولوی با تتبع در اشعار شاعران پیش از خود، اشعاری را از حافظه در حلقه های صوفیان می خوانده و همین امر باعث گردیده که این دست اشعار از وی دانسته شود و در دیوان او هم وارد شود. در این جستار به بررسی اجمالی چند غزل از سنایی و عطار که در غزلیات شمس و به نام مولانا آمده اند، پرداخته ایم و بر اساس مقابله این اشعار مشترک، ابیاتی را تصحیح و به برخی تصحیف ها در اشعار مولانا اشاره کرده ایم. همچنین بعضی تتبعات مولانا در اشعار انوری، مجیر بیلقانی و خمسه نظامی را نیز نشان داده ایم.
خلاصه ماشینی:
تصرّف هاي مولوي در اشعار عطار و سنايي و تصحيح چند بيت همان طور که پيش از اين اشاره کرديم ، مولانا اشعاري را که از حافظه بر صوفيان مي خوانده و يا بـه دسـت آنهـا مي نويسانده ، دست خوش تغييراتي مي کرده است .
3 کجــــايي ســــاقيا مــــي ده مدامـــــم کــه مــن از جـــان غلامــت را غلامــم چــو بــر جــانم زدي شمشــير عشــقت تمـــامم کـــن کـــه رنــــدي ناتمـــامم گهــم زاهــد همــي خواننــد و گــه رنــد مـــن مســـکين ندانــــم تـــا کـــدامم ز ننــگ مــن نگويــد نــام مـــن کــس چـو مـن مـردم چـه (٦) مـرد ننـگ و نـامم (عطار نيشابوري ١٣٧١: ٤٤٨-٤٤٧) مولانا اين غزل نه بيتي عطار را بدل به غزلي هفت بيتي کرده است ؛ البته تفاوت هايي بين ابيات اين دو غزل وجود دارد که مهم ترين آنها در ابيات زير مشهود است : کجــــــايي ساقيــــــا در ده مـــــدامم کـــه مــن از جــان غلامـــت را غلامــم ز ننــگ مــن نگويــد نــام مــن کــس چـو مـن مـردي چـه جـاي ننـگ و نـامم چــو بــر جــانم زدي شمشــير عشــقت تمـــامم کـــن کـــه زنـــدة ناتمـــامم (مولوي ١٣٨٦: ٥٧٧) چو من مردي چه جاي / چو من مردم چه مرد: در ديوان عطار، به تصحيح تفضّلي دقيقاً به صـورت «مـردم » حرکت گذاري شده است .
» (مولوي ١٣٨٧، ج١: ٤٨٤) اما بيتي با وزني متفاوت در قسمت ابيات پراکنده ديوان وي ديده مي شود که مصرع دوم آن بي شباهت به اين مصراع مجير نيست ، و احتمال دارد مولانا وزن بيت يا مصراع مجير را با کم و کاستي هايي دگرگون کرده و در غزل خود گنجانيده است : از بستر غـم کـه جـاي بـدخواه تـو بـاد برخيــز ســبک ورنــه جهــان برخيــزد (مجيرالدين بيلقاني ١٣٥٨: ٣٠٣) .