چکیده:
با فروریختن کاخ های عظیم غزنوی و ظهور سلجوقیان ، افق های جدیدی در عرصه های سیاسی ، اجتماعی ، فکری و فرهنگی در ایران پدیدآمد. گسترش قلمرو جغرافیایی ، ایجاد مدارس نظامیه ، رونق کانون های ادبی و توسعه و تعدد آنها در آذربایجان ، ری ، همدان ، اصفهان و آسیای صغیر و وجود نظام پیچیدة دیوانی با آداب و رسوم خاص ّ و در نهایت کمال نثر فنّی و کتابت مکاتیب ، از جملة آن پدیده هاست . در میان موضوعات یادشده ، فن انشا و کتابت مکاتیب ، به لحاظ اسلوب و شرایط خاص ّ و وفور آثار از نظر تاریخی و فرهنگی ، اهمیت ویژه ای دارد. مورخان در تدوین و تحلیل وقایع تاریخی عهد سلجوقی ، از آشنایی و آگاهی با مصدر انواع مکتوبات این دوره ، طرز کتابت و شیوه های مرسوم آنها به عنوان اسناد دست اول و قابل اعتماد، ناگزیرند و ادیبان در بررسی انواع نثر و بازنمود ظرایف هنری مربوط ، نمی توانند از این مهم صرف نظر کنند. به گونه ای که می توان این دوره را به لحاظ تاریخی ، عهد کمال دیـوانسالاری و بـه لحاظ ادبی و فرهنـگی ، دورة اوج کتابت نامه ها و نثر فنّی نامید. این مقاله به بررسی وجوه مختلف انشای مکتوبات فارسی عصر سلجوقی می پردازد. مهم ترین مباحثی که در آن طرح شده است و از نظر تاریخی و ادبی اهمیت شایانی دارد، به اختصار به قرار زیر است : ـبررسی دیوان طغرا که دیوان رسایل و انشا جزو آن بوده است ؛ ـمعرفی دبیران معروف آن دوره ؛ ـآداب کتابت مکتوبات ؛ ـادوات و ابزارهای لازم برای کتابت ؛ ـشیوه های کتابت ، شکل شناسی مکاتیب و انواع آنها.
خلاصه ماشینی:
"مهم ترین مباحثی که در آن طرح شده است و از نظر تاریخی و ادبی اهمیت شایانی دارد، به اختصار به قرار زیر است : ـبررسی دیوان طغرا که دیوان رسایل و انشا جزو آن بوده است ؛ ـمعرفی دبیران معروف آن دوره ؛ ـآداب کتابت مکتوبات ؛ ـادوات و ابزارهای لازم برای کتابت ؛ ـشیوه های کتابت ، شکل شناسی مکاتیب و انواع آنها.
در کتاب دستور دبیری در بارة چگونگی نگارش تاریخ در نامه های قرن ششم هجری (دورة سلجوقی ) چنین آمده است : "و هرچ از خداوندان فرمان بود تاریخ در او واجب بود، اما هرچ کهتران نویسند اگر به ولی نعمت نویسند، شرط بندگی باشد که تاریخ یاد کنند، چون مسافت دور باشد و اگر به دوستان نویسد ادب آن بود که بی تاریخ نباشد و هرچ از دیوان بزرگان بود تاریخ به آخر بود و هرچ از کهتران بود به اول نامه بعد از صدر، چنان که بنویسد: "این خدمت نوشته آمد اول روز از ماه رجب سنة کذا" (همان :٢١،٢٢ و نیز نک : خویی ، ١٣٧٩: ٢٤٧).
٥-شکل شناسی مکتوبات مکتوبات دورة سلجوقی معمولا از سه رکن اصلی تشکیل می گردید: مقدمه ؛ رکن کلام و خاتمه ؛ ٥-١-مقدمه ؛ آغاز مکتوبات سلطانی و دیوانی و اخوانیات این دوره از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده است و منشیان و دبیران با هنرمندی در تنظیم و انشای آن ، قدرت و مهارت ادبی خود را نشان می دادند."