چکیده:
قهستان منطقهای است در جنوب شرقی خراسان، شامل شهرستانهای کاشمر، طبس، فردوس، بیرجند، قاین، تربت حیدریه، خواف، گناباد و تایباد که از جانب شمال به نیشابور و سبزوار، از غرب به بیابان مرکزی، از جنوب به سیستان و کرمان و از طرف شرق به دشت ناامید در افغانستان کنونی محدود است. آنچه این ناحیه را از سایر نقاط ایران جدا میکند، غیر از ویژگیهای جغرافیایی و اقلیمی، وجود تعداد زیادی قلعه است. در این مقاله از یک طرف، جهت شناخت پهنه فرهنگی قهستان و قلاع موجود در آن، با استفاده از متون، اوضاع سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و جغرافیایی تاریخی آن مورد مطالعه قرار گرفته و از طرف دیگر، به منظور فهم حوزه کارکرد قلاع، به عنوان پایگاههای مهم نظامی، سیاسی، اقتصادی و اجتماعی به بررسی میدانی قلاع و تحلیل موقعیت قرارگیری و پراکنش آنها در ارتباط با محیط پیرامونشان پرداخته شده است.
خلاصه ماشینی:
در اين مقاله از يک طرف ، جهت شناخت پهنه فرهنگي قهستان و قلاع موجود در آن ، با استفاده از متون ، اوضاع سياسي، اجتماعي، اقتصادي و جغرافيايي تاريخي آن مورد مطالعه قرار گرفته و از طرف ديگر، به منظور فهم حوزه کارکرد قلاع ، به عنوان پايگاه هاي مهم نظامي، سياسي، اقتصادي و اجتماعي به بررسي ميداني قلاع و تحليل موقعيت قرارگيري و پراکنش آنها در ارتباط با محيط پيرامونشان پرداخته شده است .
با توجه به اهميت قهستان در خراسان بزرگ و تأثيرگذاري آن در دوره هاي مختلف بر رويدادهاي شرق ايران ؛ تأثيرگذاري قلاع قهستان بر تحولات تاريخي آنجا و اهميت و کارکرد آنها در دوره هاي مختلف ؛ حضور گسترده ي اسماعيليان در آن منطقه و تسلط آنها بر شمار قابل توجهي از آن قلاع و اهميت فراوان قلعه هاي مذکور در اعتلا و پيشرفت اسماعيليان ؛ وجود يک شبکه ي ارتباطي و راه هاي کاروان روي مهم در منطقه که حجم قابل توجهي از مبادلات تجاري از طريق آنها صورت مي گرفته است ؛ وضعيت خاص جغرافيايي و دور از دسترس بودن منطقه از قديم الايام تاکنون و عدم انجام پژوهش هاي هدفمند در مورد قهستان و قلعه هاي آن ، به ويژه عدم انجام پژوهش هاي باستان شناسي دقيق در قهستان ، بررسي باستان شناختي قلعه هاي مذکور، اهميت زيادي دارد.
بنا براين با توجه به شرايط تاريخي قهستان ، بسياري از قلاع آنجا قبل از اسماعيليان وجود داشته ولي توسط آنان تسخير و سپس بازسازي شده اند و يا همانند قلعه ي الموت سعي در استحکام بخشي و غني کردن منابع ذخيره اي آنها گرديده است (تصويرشمارة ١٢).