چکیده:
جستار حاضر میکوشد مفهومی عالمانه از چیستی دلالت اشاره، جایگاه، ارکان و شرایط و ضوابط تحقق، اعتبار و حجیت آن را بررسی و تبیین نماید و از روش استناد، استدلال، توصیف و تحلیل بهره گرفته است.
بررسیها در باب دلالت اشاره نشان میدهد که این نوع دلالت نه از سنخ لفظ بلکه امری فراتر از آن است و از نوع غیر صریح و دلالت التزامی است؛ از نظر عرف، مقصود مستقیم گوینده کلام نمیباشد، اما این تعبیر با تسامح درباره خداوند و کلام الهی به کار میرود؛ زیرا خداوند عالم مطلق به تمام امور است.
این دلالت دارای مراتبی است که طبق تعریفها به جلی و خفی تقسیم میشود. این دلالت با دقت عقلی به دست میآید و از دلالتهای بیّن اما بالمعنی الاعم میباشد. جایگاه دلالت اشاره در مرتبه بعد از دلالت اقتضاء و دلالت تنبیه است.
حجیت دلالت اشاره از باب حجیت ظواهر الفاظ، محل تردید است؛ زیرا نه از نظر کاربرد و نه از نظر سیاق، مقصود اصلی گوینده نیست و تبعا و ارتکازا اراده شده است، اما میتوان این دلالت را از دلالتهای تبعی شمرد و آن را از باب ملازمات عقلی، حجت دانست.
دلالت اشاره در پی بردن به اعجاز بیانی قرآن کریم و جهانشمولی احکام و معارف قرآنی کارایی دارد و با آن میتوان احکام شرعی، احکام سیاسی، امور اعتقادی و مانند آنها را از قرآن استخراج کرد.
خلاصه ماشینی:
بررسیها در باب دلالت اشاره نشان میدهد که این نوع دلالت نه از سنخ لفظ بلکه امری فراتر از آن است و از نوع غیر صریح و دلالت التزامی است؛ از نظر عرف، مقصود مستقیم گویندۀ کلام نمیباشد، اما این تعبیر با تسامح دربارۀ تاریخ دریافت: 22/5/1395 ـ تاریخ پذیرش: 31/1/1396.
در مقابل افرادی چون علامه مظفر، شهرکانی و قانصوره برآناند که حجیت دلالت اشاره از طریق ملازمات عقلی اثبات میگردد و افرادی چون امام خمینی، ایروانی، بادکوبهای و مکی عاملی، این دلالت را از جملۀ دلالتهای تبعی برشمرده و عمل به آن را لازمالاتیان میدانند و عمدۀ دلیلشان بر این مطلب، وجوب امتثال اوامر مولا در واجب اصلی و تبعی است؛ چنان که با استناد به وجوب مقدمه برای ذیالمقدمه، بدینصورت که معنا قابل تصور از لفظ نباشد مگر با تصور واجب تبعی، حجیت دلالت اشاره را اثبات میکنند.
بررسی پس اختلاف در حکم دلالت اشاره، از حیث قطعیت و ظنیت به نگرش دو گروه دربارۀ حقیقت این دلالت برمیگردد (عرینی، 1430: 235)؛ زیرا دلالت اشاره آن معنای التزامی است که در سیاق کلام قصد نشده باشد و از مسیر تفکر و دقت نظر در لفظ برای رسیدن به اشارات کلام به دست آید.
د) اصلاح امور اجتماعی برخی نیز با توجه به دلالت اشاره، برپایی نهادهای تعلیم و تربیت و مشاوره را استخراج کردهاند؛ برای نمونه از آیۀ شریفۀ ( فاعف عنهم واستغفر لهم وشاورهم فی الأمر( (آل عمران/ 159)، لزوم ایجاد نهادهایی استفاده میشود که در امر امت مورد شور قرار گیرند و تنفیذ امر و مشاورۀ امت مستلزم این حکم است (صبوحی طسوجی، به نقل از: عبدالوهاب خلاف: 1/146).