چکیده:
قرآن کریم از منظر جمیع فرق اسلامی به عنوان مصدر اساسی تقریر عقائد کلامی و عقیدتی مطرح است؛ در پژوهش حاضر با محور قرار دادن مبحث توحید به عنوان مهمترین مسئله مطرح در مبانی عقیدتی اسلامی به تحلیل تاثیر مبانی و روشهای تفسیری در این حوزه پرداخته شده است. منهج ما در این نوشتار پرداختن به نقش و کارکرد مبانی صدوری و دلالی تفسیر و روشهای تفسیری در تبیین مفهوم توحید است. نگاه متمایز به وحی قرآنی با ارائه صبغه بشری و غیر الهی از ماهیت الفاظ و معانی آن نقطه عطف مبانی تفسیری جریان هرمنوتیک بوده که مستقیما بر تلقی این جریان از جوانب مختلف مفهوم توحید موثر بوده است. در حوزه مبانی دلالی تاکید بر استقلال دلالی قرآن کریم در بین علماء فریقین بعضا سبب گرایش به نظرگاههای سلفگرایانه را در حوزه توحید عملی شده است؛ روش تفسیری روایی در حوزه سنی آن در جریان سلفیه نمود یافته و با تکیه بر روایات ضعیف به تجسیم و تشبیهگرایی در حوزه توحید صفاتی دامن زده است. رویکرد روایتگری در حوزه شیعی نیز با مخدوش نمودن استقلال دلالی قرآن به تاویل و باطنگرایی در حوزه توحید انجامیده است. حضور پررنگ تفاسیر تاویلگرایانه و تمثیلگونه در روش تفسیر فلسفی و توجه به قرآن کریم به عنوان محصولی ادبی و فرهنگی در روش تفسیری ادبی نیز اثرات سوئی در تلقی اصحاب این دو جریان در حوزه توحید صفاتی داشته است.
خلاصه ماشینی:
نقش مبانی صدوری تفسیر در تنقیح مفهوم توحید تمامی فرق و مذاهب مشهور اسلامی و کلامی کلیت مباحثی چون مصونیت قرآن از تحریف، وحیانی بودن الفاظ و تواتر متن قرآن جامعیت و کمال قرآن، همگانی بودن دعوت قرآن جاودانگی قرآن و مباحثی از این دست را لااقل در حد مدعا پذیرفته و آن را ملاک عمل خود در تفسیر قرار دادهاند؛ هر چند در خلال بررسی منابع مورد وثوق برخی از این فرق و مذاهب بیاناتی دال بر نقض ادعاهای مذکور یافت میشود.
نقش روش تفسیری روایی در حوزه شیعی در تنقیح مفهوم توحید اما در حوزه شیعی جریان روایتگری در بستر شکلگیری اخباریگری در قرن یازدهم هجری توسط ملاامین استرآبادی مطرح میشود (اسعدی، 1992: 1/136)، وجه افتراق اساسی این جریان با جریان حوزه سنی در عدم حجیت ظواهر آیات قرآن و ظنی بودن دلالت آن خصوصا در حوزه اثبات عقاید است که از اعتقاد به تشابه و رمزگونه بودن آیات قرآنی نشئت میگیرد (استرآبادی، بیتا: 164).
حال باید دید ثمره عملی این روش تفسیری اخباریان در تفسیر آیات توحیدی چیست؟ به نظر میرسد روش تفسیری اخباریان در جهت مخالفت تام با تأویلگرایی و ظاهرگروی افراطی در آیات قرآن کریم شکل گرفته است و از این جهت آفات موجود در جریان تفسیر روایی سنی را در خود ندارد؛ از سویی روایات شیعی نیز بر خلاف منابع روایی اهل سنت تا حدود زیادی از ظاهرگروی در تفسیر آیات صفات به دور بوده است؛ لذا نتیجه وضعی طریقه تفسیری اخباریان مضرات کمتری را نسبت به جریان سنی متناظر آن در حوزه توحید صفاتی دارد.