تبیین حکم خلود قاتل مومن در آیه ۹۳ نساء با نگاهی به قاعده «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلّیة» مقاله

دو جریان عمده در تبیین مسئله خلود در میان مفسران وجود دارد. گروهی خلود در جهنم را به معنای جاودانگی و عده‌ای دیگر در معنای مکث طولانی و نه ابدی دانسته‌اند.گرچه غالب مفسران نظریه اول را اختیار کرده‌اند، اما با چالش‌هایی نیز روبه‌رو بوده‌اند. یکی از اشکالات قابل طرح بر این نظریه، استدلال به آیه 93 سوره نساء است. در این آیه از لفظ عام برای قاتل استفاده شده است که شامل مومنین نیز خواهد شد؛ به ویژه که خطاب در آیات قبل و بعد نیز متوجه گروه مومن است. این در حالی است که بنا بر آموزه‌های اسلامی همانند روایات شفاعت، مومنین هیچ گاه در جهنم جاودانه نخواهند ماند. پژوهة حاضر با به کارگیری قاعده «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلّیة» که در علم اصول فقه مطرح است، ضمن رفع این تعارض، نشان خواهد داد که وصف ایمان مقتول در حکم خلود قاتل شانیت داشته و قتال عامدانه و عنودانه به جهت ایمان مقتول مدّ نظر بوده است که بالطبع با روح ایمان ناسازگار است. همچنین بر این اساس روشن خواهد شد که نه تنها چنین کیفری برای چنین قتلی از سوی خداوند عادل و رحیم، ظلم محسوب نشده، منع عقلی نداشته و در نهایت حکمت است، بلکه حکم زیستن ابدی این گروه در دوزخ با دیگر آیات نیز همخوانی مناسبی داشته و این آیه، استثنایی از حکم خلود در معنای ابدی بودن عذاب محسوب نمی‌شود.

البته لازم به ذکر است که اگر شخصی مٶمنی را به جهت ایمان او به قتل برساند ـ آن گونه که در ادامه پژوهه به آن خواهیم پرداخت‌ـ چنین فردی در صورت ایمان قبلی مرتد محسوب شده و حتی عفو اولیای دم سبب رفع حکم اعدام چنان قاتلی نمی‌شود و اختیار آن در دست امام مسلمین به عنوان نمایندگی از جمیع آنان قرار خواهد داشت (نجفی، بی‌تا: 33/178 و 42/278ـ280). بنابراین یکی از وجوهی که مفسران در تفسیر آیه محل بحث محتمل دانسته‌اند، این است که در مورد مٶمن قاتل، خلود به معنای ابدیت نخواهد بود و مکث در جهنم نسبت به مؤمن گنهکار، جاودانه نیست (جوادی آملی، 1389: 20/162؛ مکارم شیرازی، ۱374: 4/68). البته ممکن است در جواب گفته شود که صدر خود این آیه (نساء/ 48) نیز وعید است و غیر لازم‌الاجرا؛ آنگاه در جواب گفته می‌شود که اولا سیاق این آیه دال بر اخبار است و نه انشاء، در ثانی اگر این گونه باشد، دیگر هیچ اعتمادی به دلالت ظاهری آیات وجود نخواهد داشت و بساط کذب و افتراء در دین ورود پیدا خواهد کرد. در این رهیافت، با استفاده از قاعده اصولی «تعلیق الحکم علی الوصف مشعر بالعلیة» که در موارد دیگری در تفسیر قرآن نیز می‌تواند راهگشا باشد، نه تنها تعارض ابتدایی آیه محل بحث با دیگر آموزه‌های اسلامی مبنی بر عدم خلود مؤمن در دوزخ، دفع خواهد شد، بلکه استدلال آن دسته از کسانی که با تمسک به این آیه خواهان اثبات خلود در معنای درنگ طولانی و نه جاودان در جهنم هستند، با چالش جدی روبه‌رو می‌شود.