چکیده:
معارف العارفین تذکره ای ارزشمند از عارفان و مشاهیر متصوفه عصر قاجار است و از آن جا که این برهه تاریخی از نظرگاه ادبی و فرهنگی کمتر طرف توجه و اقبال پژوهندگان بوده است، در مقالة حاضر به بازشناسی و معرفی تنها نسخه این اثر سودمند پرداخته خواهد شد. معارف العارفین به قلم محمد کاظم تبریزی، ملقب و متخلص به « اسرار »، در شرح حال قریب به پنجاه تن از عرفای نامدار همروزگار مولف است که علاوه بر زندگی آنان، نمونه ای از بیانات و اقوال و گاه بخشی از اشعار و آثار آنان نیز در آن گنجانده شده است. بخش بندی این تذکره بر اساس زندگی اقطابی است که پس از شاه نعمت الله ولی پا به عرصة وجود گذارده اند و از این رو مؤلف کتاب خود را به هفت باب تقسیم کرده و هر باب را «تعرفه» نامیده است. آشنایی با چهره هایی تاثیرگذار در عرفان و تصوف قاجار که برخی برای اولین بار در این اثر از آنان نامی به میان آمده، انشعاب ناشناخته ای که در سلسله نعمت اللهی روی داده بوده و تنها در معارف العارفین مطرح شده و زندگی نامة خودنوشت اسرار تبریزی، از مهمترین مطالبی است که در مقالة حاضر به تفصیل بدان ها پرداخته شده است.
Ma’aref al-‘Arefin is a valuable tazkereh of mystics and famous sufis of Qajar time and since this era has been considered less by scholars from cultural and literary perspectives، this article aims to introduce the only version of this useful work. This work، written by Muhammad Kazim Tabrizi pen named “Asrar”، is about the biography of almost fifty famous mystics contemporary with the author which besides their biography includes some examples of their sayings and sometimes some parts of their poems and works. The organization of this work is based on the biography of Poles born after Shah Ne’mat Allah Vali and because of this the author has divided the book into seven chapters and named each chapter “Ta’refeh”. Acquaintance with influential figures in Qajar mysticism and Sufism some of whom have been mentioned for the first time in this work، an unknown ratification took place in Ne’mat Allahi dynasty and mentioned only in this work and autobiography of Asrar Tabrizi are the most important issues which are discussed in this research in detail.
خلاصه ماشینی:
خوشبختانه تبریزی در پایان معارف العارفین، زندگی نامة خودنوشتی از خود به یادگار گذارده که در ادامه تلخیصی از آن خواهد آمد، در سال 1388، کتابی از تبریزی با نام منظر الاولیاء در موضوع مزارات تبریز به تصحیح میرهاشم محدث توسط انتشارات مجلس به چاپ رسید که در مقدمة آن، تنها به معرفی آثار او پرداخته شده است روی جلد این کتاب، پس از نام مؤلف سال 1265 – حدود 1315ق درج شده و در مقدمه نیز همین مطلب تکرار شده اسـت ولی هیــچ توضیح و یا شـاهـدی برای تـاریخ تولـد و مرگ او در مقدمه دیده نمی شود (رک: ایرجپور، 1390).
تعرفه مشایخ و خلفای معرفی شده صفحات بر اساس نسخه تعرفه اول: معصوم علیشاه دکنی فیض علیشاه، مشتاق علیشاه اصفهانی، مظفر علیشاه گواشیری، انیس علیشاه کرمانی 54 - 10 تعرفه دوم : نورعلیشاه اصفهانی ناصر علیشاه اصفهانی، رضا علیشاه هراتی، عین علیشاه هراتی، نظر علیشاه نایینی، حسن علیشاه اصفهانی، عباسعلی زید آبادی، رونق علیشاه بمی، معطر علیشاه کرمانی 103 - 55 تعرفه سوم: حسین علیشاه اصفهانی حاجی محمد ابراهیم شیخ الاسلام خویی، نصیر علیشاه دارابجردی، شیخ زاهد گیلانی، هدایت علیشاه کهبنانی، عنایت علیشاه گواشیری، عزت علیشاه محلاتی، ملا عبدالصمد همدانی، ملا عباسعلی بنابی، حاج میرزا آقاسی، حاجی عبدالوهاب نایینی، حاجی محمد حسن تبریزی، رونق علیشاه ثانی، صدر الممالک اردبیلی، کوثر علیشاه همدانی، ساقی علیشاه همدانی، حاجی کبیر آقای مراغه ای، مشهدی تقی تبریزی 179 - 103 تعرفه چهارم: مجذوب علیشاه همدانی نصرت علیشاه ارموی، رحمت علیشاه شیرازی، نظام علیشاه گواشیری 200 - 179 تعرفه پنجم: مست علیشاه شروانی رحیم علیشاه مظفر آبادی، نازش علیشاه اشتهاری، کربلایی علی اکبر خراسانی، منیر علیشاه کرمانی 237 - 201 تعرفه ششم: ثابت علیشاه قهفرخی ------------------------------- 243 - 237 تعرفه هفتم: مشتاق علیشاه ثانی خراسانی صامت علیشاه خراسانی، استاد شیشه گر همدانی، حاجی ابراهیم خان فراش باشی، آقا محمد شفیع تبریزی، آقا زاده ارموی، مجنون علیشاه قراجه ای 313 - 243 چنان که ملاحظه می شود، ضمن شرح احوال و اقوال هفت تن از اقطاب سلسلة نعمت اللهی، چهل و دو نفر از خلفا و مشایخ آنان نیز معرفی می شوند که با نام و نشان برخی از آنان برای اولین بار آشنا شده ایم؛ از آن جمله، کربلایی علی اکبر خراسانی که از مریدان و مشایخ مست علیشاه شیروانی است.