چکیده:
خاندان علم از گذشته دور موقعیت ویژه ای در شرق ایران داشته که با به قدرت رسیدن حکومت قاجاریه جایگاه آنان به عنوان یک حکومت محلی تثبیت و تحکیم گردیده است. در این دوره علی رغم وجود کشاکش قدرت میان دو ابرقدرت آن دوره یعنی انگلستان و روسیه، جریان داشتن مساله شرق (بازی بزرگ) و کشمکش برخی حکام محلی با دولت قاجار، خاندان خزیمه نه تنها بقا می یابند؛ بلکه موقعیت و جایگاه خود را فزونی می بخشند. سوال این تحقیق بررسی چرایی حفظ موقعیت خاندان علم تا پایان دوره قاجاریه در این منطقه است، فرضیه این نوشتار این است که در جریان بازی بزرگ دو ساختار وجود دارد. ساختار اول دولت های استعماری روس و انگلیس و ساختار دوم دولت مرکزی قاجار می باشد؛ نقش خاندان علم به عنوان کارگزار، واسطه گر و تعادل بخش منافع ابرقدرت ها و دولت مرکزی است و همین امر بقا و گسترش حیطه قدرت آنان را تضمین می نماید.
خلاصه ماشینی:
قاینات و بازی بزرگ : دو ساختار یک کارگزار سمیه حمیدی ١ مسلم خسروی زارگز٢ چکیده خاندان علم از گذشته دور موقعیت ویژه ای در شرق ایران داشته که با به قدرت رسیدن حکومت قاجاریه جایگاه آنان به عنوان یک حکومت محلی تثبیت و تحکیم گردیده است .
نوشتار حاضر به دنبال آن است تا نقش خاندان علم را فراتر از مسائل جغرافیای سیاسی و راهبردی و با استفاده از نظریه ساختار - کارگزار تحلیل نماید، در اینجا دو ساختار تعریف شده است : ساختار اول متشکل از رقابت دو ابرقدرت روس و انگلیس و ساختار دوم حکومت قاجاریه است ، نقش خاندان علم در این نوشتار به عنوان کارگزاری تعریف شده که سعی در تنظیم روابط دو ساختار مذکور در منطقه خاوری دارد و از طریق این واسطه گری در کنار تأمین حداکثری منافع دو ساختار، موجودیت و منافع خود را حفظ می کند.
از سوی دیگر، تقریبا مقارن حکمرانی امیر اسدالله خان حسام الدوله اول در منطقه قاینات بود که خاندان علم نفوذ عظیم انگلستان را در منطقه جنوب و شرق ایران باور کردند و معتقد شدند که ایجاد مناسبات دوستانه و یا خصمانه با این کشور اجتناب ناپذیر است و یقین حاصل کردند که حفظ منافع انگلستان از نظر دولت مردان این کشور در این منطقه از جهان آن قدر ارزش دارد که در این راه هر بلایی را به جان خریدار شوند و برای آنها طبیعی خواهد بود که ایران را قربانی حفظ منافع و جاه طلبی های خود گردانند (همان : ٢٠).