چکیده:
موضوع نوشتار حاضر بررسی تصورات مختلف خداشناسی در اندیشه عرفانی عطار و لوازم اخلاقی و شعائری آن هاست. در این بررسی بیان می کنیم که اولا در خداشناسی عطار سه تصور از خدا یعنی خدای فوق تشخص و عدم تشخص، خدای متشخص و خدای نامتشخص استنباط پذیر است و ثانیا در میان این تصورات فقط با خدای متشخص رابطه اخلاقی و شعائری امکان پذیر است. زیرا این ارتباط مستلزم دو شرط تشخص و انسان وارگی است که فقط خدای متشخص واجد آن است. هم چنین بحث خواهد شد که با توجه به اینکه خدای متشخص در نگاه عطار علاوه بر اوصاف انسان وار، واجد اوصاف ناانسان وار است که فوق قواعد عقلی و اخلاقی است، در ارتباط اخلاقی و شعائری با خدا با نوعی ناسازگاری مواجه ایم.
خلاصه ماشینی:
(Levine, 1994: 2, 11, 148) اهمیت تفکیکگذاری میان این سه تصور در این است که گفته میشود فقط با خدایی امکان هرگونه مناسبات و روابط شعائری و اخلاقی وجود دارد که اولا متشخص باشد (Levine, 1994: 312, 313, 314) و ثانیا با توجه به شخصی بودن روابط شعائری و اخلاقی با خدا مانند پرستش و ستایش و نیایش و عشق، واجد اوصاف انسانواری مانند علم و قدرت و اراده و خشم و غضب و رحم و شادی و...
خدای متشخص با دقت در برخی دیگر از اوصافی که عطار در آثار مختلف خود21 برمیشمارد، میتوان گفت که این اوصاف بهصراحت دال بر تصور خدای متشخص است، چون اتصاف خدا به آنها فرع بر وجود غیر و همچنین تعالی او از عالم است.
با خدای فوق تشخص و عدم تشخص یا مقام ذات نیز هرگونه ارتباط شعائری و اخلاقی منتفی است؛ زیرا این خدا از عالم تعالی مطلق دارد و هیچ ربط و نسبتی با آن ندارد و اساسا دربرابر او نیز نمیتوان از غیری سخن گفت تا امکان چنین ارتباطی وجود داشته باشد.