چکیده:
ابریشم از تولیدات مهمی بوده که در طول تاریخ بشر در تجارت جهانی ارزش زیادی داشته است . از دورۀ ایلخانان صادرات ابریشم ایران به اروپا رونق گرفت . هر چند با سقوط این حکومت برای مدتی کوتاه در صدور این کالا وقفه ای ایجاد شد، با روی کار آمدن تیموریان و ترکمانان بار دیگر تولید و صادرات ابریشم رونق گذشتۀ خود را باز یافت . در این دوره تبریز و سلطانیه به عنوان مهم ترین مراکز فروش ابریشم استرآباد، مازندران ، گیلان ، شیروان و شماخی درآمدند. در آناتولی نیز، بورسا به مرکز تجارت بین المللی ابریشم ایران تبدیل شد. در سایۀ افزایش تقاضای جهانی به ابریشم خام ، قیمت آن در بازار های جهانی مدام در حال افزایش بود. تعداد زیادی از تجار ایرانی این کالای ارزشمند را به خارج از کشور صادر می کردند. بر اثر رفت و آمد زیاد کاروان ها عواید دولت از عوارض گمرکی ابریشم مدام در حال افزایش بود. گسترش تجارت ابریشم در این دوره نشان می دهد که این کالای تجاری تا چه حد در رونق اقتصادی و تجاری ایران موثر بوده است . در این نوشته تلاش می کنیم مراکز مهم تجارت ابریشم و رشد تجارت آن قرن نهم هجری و نحوۀ صدور این محصول را شرح دهیم ؛ با این توضیح که در نتیجۀ فعالیت این مراکز، زمینه های گسترش تولید و تجارت ابریشم در دورۀ صفویه فراهم شد.
خلاصه ماشینی:
با اطلاعات ارزشمندی که سیاحان اروپایی نظیر کلاویخو، باربارو، کنتارینی در سفرنامه های خود به جا گذاشته اند، همچنین با گزارش های مفیدی که از بایگانی ونیزی ها، فلورانسی ها و اسناد قضایی بورسا در قرن نهم هجری/ پانزدهم میلادی باقی مانده است ، به اهمیت تجارت ابریشم خام و فراورده های آن در ایران و عثمانی می توان پی برد.
در این موضوع تحقیقات پراکنده صورت گرفته است ؛ از جمله حسن تاجبخش در مقاله ای با نام ابریشم ایران این موضوع را در دوره های مختلف بررسی نموده ، همچنین به مقالۀ جهانبخش ثوابق به نام ابریشم گیلان و مقالاتی که دکتر باستانی پاریزی در مورد تجارت ابریشم دورۀ صفوی نوشته اند می توان اشاره نمود، اما این نوشته ها نخست اینکه ، به طور مفصل به تجارت ابریشم در مراکزی همچون تبریز، سلطانیه ، هرمز و یزد در دورۀ تیموریان و ترکمانان و نقش آن در اقتصاد این دوره نپرداخته اند، دوم اینکه ، از اسناد تجاری خارج از کشور که نشانگر آمار و ارقام تجارت این محصول باشد، بهره نگرفته اند؛ از این رو، در این نوشته تلاش شده با استفاده از اسناد قضایی و تجاری عثمانی و گزارش های تجاری ونیزی ها مراکز تجارت ابریشم و روند تجارت این کالا در دورۀ تیموریان و ترکمانان بررسی شود.
علت رونق اقتصادی و بازرگانی شهر های ایران مانند تبریز در دورۀ آق قوینلو ها ناشی از عوامل مختلف بوده است از جمله : استقرار امنیت و کوتاه شدن دست راهزنان و شورشیان در راه ها؛ عدالت و رعیت پروری که اوزون حسن و سلطان یعقوب آق قوینلو در قلمرو خود ایجاد کرده بودند؛ نظم و قانونی که در دورۀ آنان برقرار شده بود؛ سرانجام ، افزایش تقاضای جهانی به ابریشم خام ایران در صنایع تولیدی ایتالیا زمینه را برای گسترش صادرات این محصول تجاری به اروپا فراهم ساخته بود.