چکیده:
بازنمایی هویت ایرانی به منظور ریشه یـابی هویـت امـروزی ضـروری است . هویت پدیده ای موقعیت مند اسـت کـه در طـول زمـان سـاخته شده ، با عناصر خاص خود پایا یا دگرگون میشود. بازنمایی هویـت را از متون گوناگون ادبی، فلسفی، تاریخی، سـفرنامه نویسـی و غیـره میتوان به دست آورد. در ایـن مقالـه بـرآنیم تـا تـاثیر زمـان و مکـان راوی و گــرایش هــای سیاســی، ســرزمینی، فرهنگــی و اعتقــادی سفرنامه نویس را در ارتباط با مفهوم ایران و ایرانی تبیین کنیم . به این منظور، دو سفرنامه ی مهم جهان اسـلام ، یعنـی رحلـه ی ابـن بطوطـه و سـیاحت نامـه ی اولیـای چلبـی را برگزیـدیم . روحیـه ی مـاجراجویی ابــن بطوطــه ســبب شــد تــا زاویــه ی دیــد او از شــریعت مــداری بــه تصوف محوری تغییر یابد و زاویه ی دید سیال پیدا کنـد، بـه گونـه ای که ایران و ایرانی را نتواند خوب درک کند؛ اما چلبـی بـا ماموریـت جهان گردانه ی خود، نگرش متصلبانه و متعصبانه درقبال غیرخودیها اتخاذ کرد و شناخت خوبی از هویت خود و دیگری به دست داد.
خلاصه ماشینی:
روحیـه ی مـاجراجویی ابــن بطوطــه ســبب شــد تــا زاویــه ی دیــد او از شــریعت مــداری بــه تصوف محوری تغییر یابد و زاویه ی دید سیال پیدا کنـد، بـه گونـه ای که ایران و ایرانی را نتواند خوب درک کند؛ اما چلبـی بـا مأموریـت جهان گردانه ی خود، نگرش متصلبانه و متعصبانه درقبال غیرخودیها اتخاذ کرد و شناخت خوبی از هویت خود و دیگری به دست داد.
٢. چارچوب مفهومی عناصر هویت ایرانیان را مجموعه ای از عناصـر عینـی و ذهنـی همچـون سـرزمین ، فرهنـگ ، ذهنیت تاریخی ، تاریخ ، دین ، زبان ، سیاست مشترک و غیره تشکیل مـی دهـد (میرمحمـدی ، ١٣٨٣: ١٠٠-١٧٠ به نقل از حسـن زاده ، ١٣٨٦: ٧) در بررسـی سـفرنامه هـا، سـرزمین ، دیـن و سیاست بیش از سایر عناصر از پایایی و اهمیت برخوردار است ؛ به گونه ای که عناصر دیگـر تحت تأثیر آن قرار گرفته اند و گاهی به زبان نیـز در کنـار سـایر عناصـر توجـه شـده اسـت .
از آنجـایی کـه سـرزمین ابن بطوطه و چلبی در قلمرو ایران تاریخی قرار نداشت ، ناگزیر سرزمین زاویه ی دید هـویتی متفاوتی را برای این دو فرد ایجاد مـی کـرد.
هرچنـد ابن بطوطه و چلبی نگرش زبان محور به هویت ندارند، تفاوت هـا و تعـارض هـای زبـانی بـین آن ها و ایرانیان موجب شده آنان از مفاهیمی مانند «عجـم » کـه دال قـومی یـا حتـی مـذهبی دارد، به عنوان دیگری فراسرزمینی استفاده کنند تا دیگربودگی فرهنگی را نشان دهند.
در سـفرنامه ی چلبـی در مقایسـه بـا ابـن بطوطـه ، بعـد سیاسی پررنگ تر از دو بعـد دیگـر بـوده و بـر آن دو سـایه افکنـده اسـت ؛ درحـالی کـه در سفرنامه ی ابن بطوطه مقوله ی فرهنگی / اجتماعی بر ابعاد دیگر غلبه دارد.